بخش دوم به باور دکترحیدری ملایری پایان کار خیام در ادامه کارش در نپاهشگاه اندوهناک بود با آن اهمیتی که این گاهشمار در همه زمینه های اجتماعی داشت با آمدن بیگانگان مانند مغولها از بین رفتن شاهان و آمدن تیموریان استفاده از گاهشمار ایرانی خیام بدست فراموشی سپرده شد.
ــ «یکی از نکته های اندوهناکی که انسان در تاریخ گاهشمار ایرانی میبیند این است که خیام با بازبینی که کرد دقیق ترین گاهشمار خورشیدی را پدید آورده که نسبت به گاهشمار مسیحی که امروزه بکار میرود هر چند ٥٠٠ سال از گاهشمار خیام جوانتر است ولی گاهشمار خیام دقیق تر است اما چیزی که شگفت و مایه اندوه و افسوس است این است که پایان کار خیام را قدر ندانستند و رسدخانه اش را بستند و اینها را بیرون کردند و یک چنین گوهری را قدر ندانسته که میتوان گفت هرگز به گاهشمار ایرانی نگر نکردند با رویدادهای اجتماعی و تاریخی هجوم مغولان، عوض شدن شاهان، آمدن تیموریان و... اینها گاهشمار دقیق ایرانی را بکار نمیبردند از گاهشمارهای بیگانگان بهره میگرفتند. در زمان قاجار هم گاهشمار مغولی و گاهشمار دوازده جانور را بکار میبردند. نخستین بار در تاریخ ایران پس از اسلام در زمان فرمانروایی رضاشاه بزرگ بود که مجلس ایران در سال ١٣٠٤ بر آن میشود که گاهشمار رسمی ایران را گاهشماری که خیام بازسازی کرده بود قرار دهد. همانا گاهشمارجلالی بود سپس در گاهشمار خیام در درازای سال و برخی چیزهای دیگر دگرگونیهای پدپد آوردند برای نمونه در گاهشمار خیام پنج روز به پایان سال می افزودند اما اینها در ٦ ماه نخست سال ماه را ٣١ روز قرار دادند به این شوند که بهار و تابستان بلندتر از پاییز و زمستان هستند و این برای نخستین بار در تاریخ پس از اسلام در ایران بود و این بسیار بسیار با ارزش است و در اینجا باید نام ببرم از کاری که تقیزاده کرده و در تصویب و گزینش این گاهشمار ایرانی سهم بسیار مهمی داشته برای اینکه خودش کارشناس گاهشماری بوده و کارهایی که در تاریخ گاهشماری ایرانی اوستایی کرده است هرآینه هم پژوهشهای تازه خرده گیریهای بسیار فراوانی برای کارهای تقی زاده دارند ولی اینکار که دوباره گزینش و زنده کردن گاهشمار قدیمی خیام است بسیار با ارزش و درای ستایش است.»
ویژگی مهم گاهشمار ایرانی خیام دینی نبودن آن است.
ــ «این بسیار مهم است که گاهشمار ایران دینی نیست. آنگونه که نماره کردم شاید در سالهای بسیار پیش برای زرتشتیان مسئله نوروز یک جنبه مذهبی داشته ولی برای تمام کسانی که اکنون نوروز را و آغاز سال را جشن میگیرند هرگز جنبه دینی ندارد و این یکی از ویژگیهای بسیار مهم گاهشمار ایرانی است.»
پرسش این است چرا گاهشمار ایرانی با وجود جایگاه والایش به ویژه دقت و خرد گرایی اش در باختر چندان شناخته شده نبوده است؟
ــ «چیزی که در کار باختریها بوده تا اندازه بسیار فراوانی از مردم چه بسا پژوهشگران، گاهشمار ایرانی را با گاهشمار قمری آمیخته میکنند و گمان میکنند گاهشمار ایرانی گاهشمار اسلامی است چنانچه چنین چیزی نیست همانا نکته ای که اشاره کردید بدرستی درست است. بله آگاه نشده ولی گمان میکنم در سالهای گذشته از چند سال پیش توجه بیشتری شده و نوشتارهایی که چسپ شده است من خودم هم در این زمینه یک سهم بسیار کوچک داشتم و در جاهای گوناگون درباره گاهشمار ایرانی نوشتار چاپ کردم و اکنون کسانی که کارآزموده گاهشماری هستند به این گاهشمار ایرانی نه تنها نگرورزی دارند وانگه ارزش و اهمیت ژرف آنرا میشناسند.»
با پیشرفتهای شگفت آور کنونی در زمینه اختر شناسی و گاهشماری برپایه پژوهشهای دکتر حیدری ملایری همچنان میتوان سنجشی کرد میان آنچه که خیام پدید آورده با آنچه که امروز در جهان دانش و پژوهش بوجود آمده است.
ــ «چیزهایی را که سنجش میکنیم باید دارای سنجش باشد. هنگامیکه ما کاری را که خیام در گاهشماری کرده با کاری که اکنون در گاهشماری میشود بسنجیم با نگرش به دستاوردهای امروز دانشی اختر شناسی، درازنای سال چیزی که خیام درازای دقیق سال را نمیتوانست بشناسد برای اینکه ابزارها را نداشت قانون گرانش را نیوتن هنوز ابراز نکرده بود، لاپلاس نیامده بود معادلات خودش را بیاورد، مکانیک آسمانی نبود، اویلر نیامده بود و بسیار بسیار کسانی که در این زمینه کار کردند ما اکنون میتوانیم درازای دقیق سال را از ٣هزار پیش تا ٣هزار سال آینده بدرستی سنجش کنیم کاری که خیام نمیتوانست بکند ولی زمانیکه وارد تنگنای گاهشماری یعنی سالنامه میشویم که چگونه سالهای کبیسه را میگیریم کاری که خیام کرده بر اهمیت خود باقی است و کار بسیار پر ارزشی کرده و این پیوندی ندارد با پژوهشهایی که هم اکنون میشود ولی امروز درازای سال را ما میتوانیم با ساعتهای الکترونیک و با ساعتهای اتمی دنبال کنیم و اینها چیزهایی بوده که خیام و آن زمان نمیتوانستند بکنند ما ٥٠ سال پیش هم نمیتوانستیم بکنیم ولس آن چیزی که پیونددار است به بن و ریشه گفتار و آن راژمان و سیستم بَهیزَکی که خیام فراهم کرده وآن دوره چرخی ٣٣ ساله ای را که بوجود آورده برای اینکه گاهشمار و سالنامه همیشه هماهنگ با سال خورشیدی بماند اینکار خیام همیشه از اهمیت بی اندازه ای برخوردار است.»
و سخن پایانی اینکه در پاریس نسکی چاپ شده به زبان فرانسه با نام اختر شناسان بزرگ جهان؛ در رویه نخست آن از خیام هوشمند ایرانی اختر شناس و چامه سرای ایرانی این گفتار زیبا را میخوانیم: درآرزوی روزی هستم که رسدخانه ای داشته باشم و باغی پر گل ، آسمان را سیر کنم با جامی در کف و زیبا رویی در کنار. — با Khosro Pasargad، بیتا آپادانا، پاینده ایران، Kasra Niknam، Arash Fa، پاپک خرمدین، Garshasb Pishdadi و Darius Zarathustri.
بخش دوم به باور دکترحیدری ملایری پایان کار خیام در ادامه کارش در نپاهشگاه اندوهناک بود با آن اهمیتی که این گاهشمار در همه زمینه های اجتماعی داشت با آمدن بیگانگان مانند مغولها از بین رفتن شاهان و آمدن تیموریان استفاده از گاهشمار ایرانی خیام بدست فراموشی سپرده شد.
ــ «یکی از نکته های اندوهناکی که انسان در تاریخ گاهشمار ایرانی میبیند این است که خیام با بازبینی که کرد دقیق ترین گاهشمار خورشیدی را پدید آورده که نسبت به گاهشمار مسیحی که امروزه بکار میرود هر چند ٥٠٠ سال از گاهشمار خیام جوانتر است ولی گاهشمار خیام دقیق تر است اما چیزی که شگفت و مایه اندوه و افسوس است این است که پایان کار خیام را قدر ندانستند و رسدخانه اش را بستند و اینها را بیرون کردند و یک چنین گوهری را قدر ندانسته که میتوان گفت هرگز به گاهشمار ایرانی نگر نکردند با رویدادهای اجتماعی و تاریخی هجوم مغولان، عوض شدن شاهان، آمدن تیموریان و... اینها گاهشمار دقیق ایرانی را بکار نمیبردند از گاهشمارهای بیگانگان بهره میگرفتند. در زمان قاجار هم گاهشمار مغولی و گاهشمار دوازده جانور را بکار میبردند. نخستین بار در تاریخ ایران پس از اسلام در زمان فرمانروایی رضاشاه بزرگ بود که مجلس ایران در سال ١٣٠٤ بر آن میشود که گاهشمار رسمی ایران را گاهشماری که خیام بازسازی کرده بود قرار دهد. همانا گاهشمارجلالی بود سپس در گاهشمار خیام در درازای سال و برخی چیزهای دیگر دگرگونیهای پدپد آوردند برای نمونه در گاهشمار خیام پنج روز به پایان سال می افزودند اما اینها در ٦ ماه نخست سال ماه را ٣١ روز قرار دادند به این شوند که بهار و تابستان بلندتر از پاییز و زمستان هستند و این برای نخستین بار در تاریخ پس از اسلام در ایران بود و این بسیار بسیار با ارزش است و در اینجا باید نام ببرم از کاری که تقیزاده کرده و در تصویب و گزینش این گاهشمار ایرانی سهم بسیار مهمی داشته برای اینکه خودش کارشناس گاهشماری بوده و کارهایی که در تاریخ گاهشماری ایرانی اوستایی کرده است هرآینه هم پژوهشهای تازه خرده گیریهای بسیار فراوانی برای کارهای تقی زاده دارند ولی اینکار که دوباره گزینش و زنده کردن گاهشمار قدیمی خیام است بسیار با ارزش و درای ستایش است.»
ویژگی مهم گاهشمار ایرانی خیام دینی نبودن آن است.
ــ «این بسیار مهم است که گاهشمار ایران دینی نیست. آنگونه که نماره کردم شاید در سالهای بسیار پیش برای زرتشتیان مسئله نوروز یک جنبه مذهبی داشته ولی برای تمام کسانی که اکنون نوروز را و آغاز سال را جشن میگیرند هرگز جنبه دینی ندارد و این یکی از ویژگیهای بسیار مهم گاهشمار ایرانی است.»
پرسش این است چرا گاهشمار ایرانی با وجود جایگاه والایش به ویژه دقت و خرد گرایی اش در باختر چندان شناخته شده نبوده است؟
ــ «چیزی که در کار باختریها بوده تا اندازه بسیار فراوانی از مردم چه بسا پژوهشگران، گاهشمار ایرانی را با گاهشمار قمری آمیخته میکنند و گمان میکنند گاهشمار ایرانی گاهشمار اسلامی است چنانچه چنین چیزی نیست همانا نکته ای که اشاره کردید بدرستی درست است. بله آگاه نشده ولی گمان میکنم در سالهای گذشته از چند سال پیش توجه بیشتری شده و نوشتارهایی که چسپ شده است من خودم هم در این زمینه یک سهم بسیار کوچک داشتم و در جاهای گوناگون درباره گاهشمار ایرانی نوشتار چاپ کردم و اکنون کسانی که کارآزموده گاهشماری هستند به این گاهشمار ایرانی نه تنها نگرورزی دارند وانگه ارزش و اهمیت ژرف آنرا میشناسند.»
با پیشرفتهای شگفت آور کنونی در زمینه اختر شناسی و گاهشماری برپایه پژوهشهای دکتر حیدری ملایری همچنان میتوان سنجشی کرد میان آنچه که خیام پدید آورده با آنچه که امروز در جهان دانش و پژوهش بوجود آمده است.
ــ «چیزهایی را که سنجش میکنیم باید دارای سنجش باشد. هنگامیکه ما کاری را که خیام در گاهشماری کرده با کاری که اکنون در گاهشماری میشود بسنجیم با نگرش به دستاوردهای امروز دانشی اختر شناسی، درازنای سال چیزی که خیام درازای دقیق سال را نمیتوانست بشناسد برای اینکه ابزارها را نداشت قانون گرانش را نیوتن هنوز ابراز نکرده بود، لاپلاس نیامده بود معادلات خودش را بیاورد، مکانیک آسمانی نبود، اویلر نیامده بود و بسیار بسیار کسانی که در این زمینه کار کردند ما اکنون میتوانیم درازای دقیق سال را از ٣هزار پیش تا ٣هزار سال آینده بدرستی سنجش کنیم کاری که خیام نمیتوانست بکند ولی زمانیکه وارد تنگنای گاهشماری یعنی سالنامه میشویم که چگونه سالهای کبیسه را میگیریم کاری که خیام کرده بر اهمیت خود باقی است و کار بسیار پر ارزشی کرده و این پیوندی ندارد با پژوهشهایی که هم اکنون میشود ولی امروز درازای سال را ما میتوانیم با ساعتهای الکترونیک و با ساعتهای اتمی دنبال کنیم و اینها چیزهایی بوده که خیام و آن زمان نمیتوانستند بکنند ما ٥٠ سال پیش هم نمیتوانستیم بکنیم ولس آن چیزی که پیونددار است به بن و ریشه گفتار و آن راژمان و سیستم بَهیزَکی که خیام فراهم کرده وآن دوره چرخی ٣٣ ساله ای را که بوجود آورده برای اینکه گاهشمار و سالنامه همیشه هماهنگ با سال خورشیدی بماند اینکار خیام همیشه از اهمیت بی اندازه ای برخوردار است.»
و سخن پایانی اینکه در پاریس نسکی چاپ شده به زبان فرانسه با نام اختر شناسان بزرگ جهان؛ در رویه نخست آن از خیام هوشمند ایرانی اختر شناس و چامه سرای ایرانی این گفتار زیبا را میخوانیم: درآرزوی روزی هستم که رسدخانه ای داشته باشم و باغی پر گل ، آسمان را سیر کنم با جامی در کف و زیبا رویی در کنار. — با Khosro Pasargad، بیتا آپادانا، پاینده ایران، Kasra Niknam، Arash Fa، پاپک خرمدین، Garshasb Pishdadi و Darius Zarathustri.