حـکـیـم نـظـامـی گـنـجـه یـی نـیـنـگ

هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه ‌لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ‌ی شكایت قیلگن اېدی:

توركی ام را در این حبش نخرند
لاجرم دوغبای خوش نخورند

قاله بېرسه یوقاریده‌گی بیتدن، نظامی نینگ آنه تیلی توركی اېكنلیگی هم بیلینیب تورگن.
فارس ادبیاتی منبعلریده اېسه نظامی نینگ اساساً فارسچه شعرلری حقیده سۉز یوریتیلیب، اونینگ توركی شعرلری بار- یۉقلیگی حقیده هیچ قنداق سۉز یا اشاره (بلكه اته‌یلب) قیلینمه‌گن! هرحالده، بیز اوشبو مقاله ‌ده، ادبیات همده نظامی نینگ كۉپلب مخلصلری اوچون قیزیقرلی بۉلگن، حكیم نظامی گنجه‌ یی نینگ توركی دېوانی و شعرلری حقیده قیسقه چه معلومات بېرماقچیمیز.
مصر اۉلكه‌ سی قاهره شهری نینگ درب المجامیر سراییده مشهور "خدیویه" آتلی كتابخانه‌ ده جوده نایاب قدیمی قۉلیازمه اثرلر سقلنه ‌دی. كتابخانه مسؤولی بۉلگن علی حلمی افندی داغستانی كتابخانه نینگ فارسی و توركی قۉلیازمه اثرلری كتالوگینی توزیب، اونی هجری قمری 1306 ییلی مصر القاهره عثمانیه باسمه خانه ‌سیده چاپ اېتگن اېدی.
نشر اېتیلگن كتالوگده قۉلیازمه ‌لرنینگ علم الادب الفارسی بۉلیمیده علی افندی حلمی
(ش ا ج ا ن خ 186 ن 4 9547) ردیفلی بیر تۉپلم حقیده سۉز یوریتگن. بو تۉپلم آلتی اَیری اثردن عبارت: 1. دېوان نظامی، 2. دېوان هاتفی، 3. دېوان مسعود، 4. دېوان خاتمی، 5. دېوان فتحی و 6. بیر فارسچه منظوم رساله.
عالم تۉپلمده‌ گی "نظامی دېوانی" حقیده شونداق یازگن:
"دېوان نظامی تألیف المولی نظام الدین بن محمد جمال الدین یوسف بن مؤید الگنجوی الاویسی وفات ییلی هجری قمری 597. یا اشرف البریه یا سیدالوری... الخ. تعلیق خطی ایله پیر احمد بن اسكندر، یازیلیشی نینگ سنه‌ سی هجری قمری 923. او، تورك تیلیده دیر."
بو بیلن علی افندی حلمی تۉپلمده‌گی "نظامی دېوانی"نی بویوك شاعر حكیم نظامی گنجه‌ یی نینگ توركچه دېوانی دېب قید اېتگن. كتالوگده‌ تانیتیلگن نظامی گنجه ‌یی نینگ اوشبو
توركچه دېوانی حقیده سۉز یوریتگن برچه عالملر، اساساً علی افندی حلمی نینگ انه شو قیسقه اېسلتمه ‌سی اساسیده سۉز یوریتگنلر، اما اونینگ محتواسی، شعرلری حجمی و خصوصیتی حقیده دېیرلی معلومات بېرمه‌گنلر.
ایرانلیك عالم حسین فیض اللهی وحید 1370 ییلی تهرانده نشر قیلگن نظامی نینگ فارسچه دېوانی مقدمه‌ سیده، نظامی نینگ توركی شعرلری حقیده هم سۉز یوریتیب، جمله ‌دن علی افندی حلمی نشر اېتگن كتالوگده‌گی یوقاریده اېسلنگن قیسقه معلوماتنی هم بیرینچی بۉلیب ایران مطبوعاتیده نشر اېتدی. كېین بشقه عالملر نظامی گنجه‌ یی نینگ توركی شعرلری هم بارلیگی حقیده عیناً حسین فیض اللهی وحید نشر اېتگن معلوماتلر و فكرلر اساسیده انیقراق فكر بیلدیره‌ باشله ‌دیلر. جمله ‌دن ایرانلیك عالم محمد رحمانی فر اۉزی نینگ "نگاهی نوین به تاریخ دیرین توركهای ایران" آتلی كتابیده نظامی نینگ توركی شعرلری بارلیگی حقیده سۉزلب، كتالوگده‌گی معلوماتنی هم نشر اېتدی. (نگاهی نوین به تاریخ دیرین...، اختر نشریاتی، بېشینچی چاپ، 1387ییل، 157- بېت)
و نهایت، ایرانلیك عالم صدیار وظیفه (اېل اۉغلو) تشبثی و سعی حركتی بیلن قاهره‌ نینگ "خدیویه" كتابخانه‌ سیده‌گی نظامی نینگ توركی دېوانی قۉلیازمه ‌سینینگ فوتو نسخه‌ سی قۉلگه كیریتیلیب، اونینگ اهتمامی بیلن هجری 1381 (میلادی 2003) ییلی تهرانده " اندیشۀ نو" نشریاتی ارقه ‌لی بیرینچی قتله چاپ اېتیلدی. كتابگه تانیقلی مشهور توركولوگ عالم پروفیسور دكتور حسین محمد زاده صدیق چوقور علمی مقدمه یازگن. مقدمه‌ ده، نظامی، اونینگ دېوانيده‌گی شعرلری و اونگه تېگیشلی بشقه موضوعلر حقیده كېنگ معلومات بېریلگن.
نظامی نینگ توركی دېوانی نشر بۉلیشی بیلن آق، بیر قنچه عالملر او حقده اۉز (ایجابی و سلبی) فكر و ملاحظه‌ لرینی ایران مطبوعاتیده نشر اېته‌ باشله‌ دیلر.
آذربایجانلیك بیر عالم (افسوس كه مېنگه یيباریلگن فوتو نسخه ‌ده او كیشی نینگ آتی یۉق!) اوشبو دېواننی "صدیار وظیفه" نینگ ایران نشری همده خانم دكتور فخرتاج فخری دیزی ارقه ‌لی قۉلگه كیریتيلگن "
خدیویه" قۉلیازمه ‌سینینگ فوتو نسخه ‌سی اساسیده، میلادی 2006 ییلی باكوده "نورلر" نشریاتی ارقه‌ لی چاپ اېتدی.
بیز، تهرانده (عرب یازوویده) باسیلیب چیققن نظامی نینگ توركی دېوانینی اۉته نایابلیگی باعث افسوس كه قۉلگه كیریتالمه‌ دیك. بیراق حرمتلی دوستيم استاد محمدزاده صدیق جنابلری اۉته لطف ایلب، التماسیمگه كۉره اۉرتاغیم حرمتلی بهرالدین شارق ارقه‌ لی آذربایجان لاتین یازوویده‌ گی باكو نشری فوتو نسخه‌ سینی مېنگه یېباردیلر. عزیز استاد همده بهرالدین شارق جنابلریگه چوقور منتدارلیك بیلدیره ‌من. بیز، نظامی نینگ توركی دېوانی حقیده‌گی برچه معلوماتلرنی انه شو باكو نشریدن فایده ‌لنیب بېره‌ میز.
باكوده چاپ اېتیلگن نظامی گنجه‌ یی گه منسوب اوشبو توركی دېوان نینگ مندرجه ‌سی:

• كیریش سۉز (3-4 بېتلر): بونده تورلی منبعلر اساسیده نظامی نینگ توغیلگن و وفات سنه ‌سی، آتی، لقبی و اجدادی، یشه‌ گن یېری، عایله ‌سی و اثرلری حقیده معلومات بېریلگن.
  دېوان نظامی حقیده ملاحظه‌لر (5-7 بېتلر):
  بو بۉلیمده، سعید نفیسی فكریچه، نظامی نینگ داستانلر، غزللر، قطعه‌لر، قصیده‌لر و رباعیلردن عبارت 20000 بیتلی ییریك دېوانی (البته فارسچه دېوانی) بارلیگی اېسلنگن. شونینگدېك، علی افندی حلمی كتالوگیده‌ گی معلومات كېلتیریلیب، دېواندن بیر بېت نینگ عكسی هم باسیلگن. بۉلیمده نظامی نینگ توركی دېوانی هم بارلیگی اورغولنه‌ دی. قاله ‌بېرسه، نظامی دېوانی اۉرین آلگن تۉپلمده‌گی آلتیته اثرنینگ آتی اېسلنه‌ دی.
  دېوان مهتممی نظامی گه منسوب اوشبو دېواننی تېكشیریب، اونده‌گی شعرلر نظامی تخلصلی ایكی شاعرگه تېگیشلی اېكنینی بیلدیره‌ دی: بیری، حكیم نظامی گنجه‌ یی و ایكینچسیی، نظامی قره‌ مانلی.
  مهتمم گه كۉره، تۉپلمده‌گی نظامی دېوانی الفبا تیزیمی اساسیده ترتیب قیلینگن، بیراق اونده بو ایش اوچ قتله تكرار بۉلگن: بیرینچی بۉلیمده‌ گی شعرلر اۉزی نینگ تیلی، سبكی، ایری- ایری عنصرلری، قصیده‌ لرده‌گی ممدوحلر آتی همده نظامی خمسه‌ سیدن تاپیلگن ایریم مشترك اۉرنكلرگه كۉره، بو شعرلر حكیم نظامی گنجه ‌یی نیكی اېكن‌ لیگینی ثبوت قیله ‌دی.
  اما دېوان نینگ ایكینچی و اوچینچی بۉلیملریده‌ گی شعرلر حكیم نظامی گنجه‌ یی دن ایكی عصر كېین یشب اۉتگن نظامی قره‌مانلی گه تېگیشلی دیر. چونكه:
  بیرینچیدن،
  بۉلیملرده‌ گی ایریم شعرلر بعضی تذكره ‌لرده نظامی قره ‌مانلی آتیگه قید اېتیلگن.
  ایكینچیدن،
  بو شعرلر حكیم نظامی گنجه‌ یی نینگ شعری و تویغولری دنیاسیدن فرقلی دیر.
  مهتمم بو بۉلیم سۉنگگیده، ایرانلیك عالم وحید دستگردی نظامی دېوانی (البته فارسچه‌ سی) نی 8 ته نسخه (5 ته هندوستان، 2 ته لندن، بیری برلین و تغین بیری تبریزده دیر) اساسیده نشرگه تیارلب، تهرانده چاپ اېتگنینی اېسله ‌یدی. شونینگدېك، او صفویلر زمانیده نظامی نینگ تۉلیق و مكمل دېوانی بۉلگنینی اېسلب، اېسلنگن 8 ته نسخه ده توركی شعر هم بار- یۉقلیگینی انیقلش اوچون، اولرنی تېكشیریب چیقیش لازملیگینی تأكیدله‌ یدی.
  دېوان نظامی ده بۉلگن تیل نورملری (8-10 بېتلر):
  بو بۉلیمده، نظامی دېوانی نینگ تیلی "ده ده قورقوت" اثریدن سۉنگ اۉرته‌ گه كېلگن بیر تیل محصولی دېگن فكر بیلدیریلگن و سوكو، قت، اېشیك، ایم، اۉزلر، اویسر، ییلماق، چیپین و دكلو كبی بیر تله‌ی اېسكی توركچه سۉزلر اۉرنك صفتیده كۉرسه‌ تیلگن.
  نظامی نینگ توركچه و فارسچه اۉخشر تركیبلری (11-12 بېتلر):
  بو بۉلیمده نظامی نینگ خمسه و توركچه شعرلریده ایشله ‌تیلگن بیر خیل تركیبلر و اۉخشه ‌تیشلر اۉرنك صفتیده كۉرسه ‌تیلیب، بو بیلن خمسه و توركی شعرلرنینگ شاعری بیر كیشی، یعنی حكیم نظامی گنجه‌ یی اېكنلیگی اورغولنه ‌دی.
  توركچه دېوانده نظامی نینگ ممدوحلری (13-16 بېتلر):
  بو بۉلیمده، نظامی اۉزی نینگ توركچه قصیده‌ لریده مدح اېتگن آلتی كیشی ممدوحلر تانیتیلگن. طبیعی كه بولرنینگ برچه ‌سی نظامی گنجه‌ یی بیلن زمانداش بۉلگن و نظامی قره ‌مانلی زمانیده بو حكمدارلر یشه ‌مه‌گن. ممدوحلرنینگ آتلری قوییده ‌گیچه:
  محمدخان:
  كیم دیر اُول خسرو آفاق محمد خان كیم
  گردی رهیندن اېدیر دیده منور نرگس
  جهانبخش/ مظفر (قیزیل ارسلان):
  جهانبخش یېدی (یېتّی) اۉلكه نین كونه‌سی
  كه دین و دولتدن مظفر اُولدو
  *
  بیر خداوند جهانبخش شمس قدر كه اونون
  باغ قدرینده مه و مهر اۉله كمتر نرگس
  سلطان جمال (الدین):
  شهریار نوجوان سلطان جمال اُول شاه كیم
  خسرو عالی علَم دیر والیی والا همم
  سنجر، طغرل:
  بو سنجر ایله طغرل وصفی نی اې نظامی
  جز سن مراد اېدرسن شاه قاپی سینده دۉغرل
  میر احمد (امیر احمد):
  سلطان ابوالفضایل میراحمد اول ملك كیم
  بیر بحر دیر كه، بۉلمز عقل اونه هیچ ساحل
  سید (آته بې سید)= سید زنگی:
  بونو بۉلدوم چاره كیم بو سید ایله اۉلم قرین
  اۉله كیم فیض اۉله ذاتیندن سعادت بنه هم
  خدیویه نسخه سیده سره‌ لمه نېچه دوام اېدر (17-19 بېتلر):
  بو بۉلیمده مهتمم نظامی دېوانی نینگ سره‌‌لش و توزیلیشیگه دقت قیلیب، دېوانده‌گی شعرلر نظامی تخلصلی ایكی شاعرگه تېگیشلی اېكنینی انیقله‌گن. اونینگچه، اگر شعرلر بیر كیشی نیكی بۉلگنیده اېدی، اونده توزووچی شعرلرنی اوچ قتله سره‌ لمه‌ ی، بلكه بیر قتله گینه سره لب توزیشی كېره‌ ك اېدی! شو باعث، شعرلرنینگ اوچ قتله سره‌ له‌ نیب توزیلگن لیگی، اولر ایكی ایری شاعرگه تېگیشلی دېگن تصورنی توغدیره‌ دی.
  بیرینچی سره‌ لمه شعرلر (قصیده و غزللر) حكیم نظامی گنجه‌ یی گه تېگیشلی كۉرینه‌ دی. شونینگدېك، دېوانده‌ گی فارسچه شعرلر نظامی قره ‌مانلی گه تېگیشلی دیر؛ چونكه محمد طاهر بورسلی "عثمانلی مؤلفلری" ناملی كتابیده اونینگ فارسچه شعرلر یازگنی و
  ‌ حفیظی شیرازی نینگ شعرلریدن تخمیسلر قیلگنینی ایتگن. بورسلی نینگ "تذكره شاهی" ده‌گی معلوماتيگه كۉره، قۉلیمیزده‌گی دېوانده
  رندلره عیب اېتمه ‌یی خوش اخلاق زاهد
  كه اۉزگه‌ لرین گناهینی سنه یازمه ‌یه ‌جك دیر
  مطلعلی غزلی نینگ تخمیسی نظامی قره‌ مانلی شعرلریده بار. بو نرسه، ایكینچی و اوچینچی سره ‌لمه شعرلر قره ‌مانلی نظامی نیكی بۉلگنلیگی نی كۉرسته‌ دی. "
  خدیویه" قۉلیازمه ‌سینینگ كتابت تاریخی (هجری 923) نظرده توتیلسه، نظامی گنجه‌ یی دن سۉنگ نظامی قره‌ مانلی دن ایرانده تحصیل آلیب، قونیه ده یشب ایجاد اېتگن اۉزگه شاعر بۉلمه‌ گن.
  اېسلش كېره ‌ك كه، بیرینچی بۉلیمده ‌گی نظامی گنجه‌ ییگه منسوب شعرلر هم تۉلیق اېمس. چنانكه بیرینچی شعر و نرگس قصیده ‌سی توگل اېمس. قاله بېرسه، كاتب ایكینچی و اوچینچی سره ‌لمه لرنینگ سۉنگگیده مخصوص بېلگی قۉیگن؛ بیراق شونداق بېلگی بیرینچی بۉلیم نینگ اداغیده قۉییلمه‌ گن.
  نظامی قره ‌مانلی گه منسوب قیلینگن ایریم شعرلرده‌گی ممدوحلر او بیلن زمانداش بۉلمه ‌ی، بلكه اوندن ایلگری یشب اۉتگن نظامی گنجه‌ یی بیلن زمانداش دیر.
  دكتور حسین محمدزاده صدیق دن (دۉزگون) (20-23 بېتلر):
  عالم بو مقاله ده "لامیه" قصیده‌ سی همده نظامی حقیده كېنگ معلومات بېریب، تاریخده "عراق سلجوقلری" آتی بیلن تانیلگن سلاله نینگ هجری 511-590 ییللر بۉیی آذربایجان و عراق عجم یورتلریده حكمدارلیك قیلگن 9 كیشی حكمدارنی تانیته ‌دی. بو شاهلرنینگ برچه‌ سی ادبسېور بۉلیب، ظهیرفاریابی، خاقانی شیروانی، اثیر اخسيكتی، نظامی گنجه‌ یی، جمال الدین و كمال‌الدین اصفهانی كبی شاعرلر اولرنی مدح اېتگنلر.
  بولردن ارسلان اۉغلی طغرُل نینگ اۉزی هم شاعر بۉلگن. شاعرلر اولرنینگ مدحی اوچون "لامیه" قصیده‌لر یازگنلر. "لامیه" طغرل سۉزی نینگ سۉنگگی حرفی "لام" دن آلینگن و قصیده نینگ قافیه‌ سی بۉلگن. بو نوع قصیده مغوللر یوريشیگچه (هجری 606) كېنگ ترقلگن عنعنه اېدی.
  "لامیه" قصیده‌ لری اره ‌سیده نظامی گنجه‌ یی نینگ قصیده ‌سی جوده شهرت قازانگن. بو قصیده "خدیویه" قۉلیازمه ‌سیده بار. نظامی نینگ "لامیه" سی امیر ابوالفضایل فلاكید بن احمد وصفیده دیر. قیزیغی شو كه، قبولی شیروانی، اهلی شیرازی، كمال اصفهانی و بشقه لر اۉز "لامیه" لرینی نظامی گنجه‌ یی نینگ "لامیه" سی تأثیریده یازگنلر:
  نظامی گنجه‌یی:
  اُول زلف و اُول بناگوش، ثعبان و دست موسی
  اُول خال و اُول زنخدان، هاروت و چاه بابل
  كمال اصفهانی:
  زلف تو بر بناگوش، ثعبان و دست موسی
  خال تو در زنخدان، هاروت و چاه بابل
  حافظ شیرازی هم نظامی نینگ "لامیه" قصیده سی مطلعی نی فارسچه گه ترجمه قیلگن.
  نظامی دېیدی:
  وصفیده اُول جمالین ذكر اېتدیینی بو دیل
  هركیم اېشیتسه ایدیر: للّـهِ در قایل
  حافظ ایته‌دی:
  هر نكته‌یی كه گفتم در وصف آن شمایل
  هركو شنید گفتا: للّـهِ در قایل
  شونینگدېك، مقاله ده نظامی گنجه‌ یی دن تأثيرلنیب شعرلر و نظیره ‌لر یازگن خاقانی شیروانی، سعدی، حافظ، فخرالدین عراقی، اهلی شیرازی و نظامی قره ‌مانلی لر شعرلریدن اۉرنكلر كېلتیریلیب، مقایسی یۉسینده آچیقلنگن.
  نظامی گنجه‌ یی نینگ توركچه میزده‌گی دوامچیلری (24-45 بېتلر):
  بو بۉلیمده، نظامی نینگ توركی شعریتی نینگ دوامچیلری صفتیده یوسف شیخی، تاج الدین ابراهیم احمدی، نظامی چلبی قره‌ مانلی لر حقیده كېنگ سۉز یوریتیلیب، اولرنینگ شعرلری مقایسی یۉسینده نظامی شعرلریدن تأثیرلنگنی مثاللر بیلن كۉرسه ‌تیلگن.
• دېوان نظامی گنجه ‌یی (46-62 بېتلر):
  دېوانده‌گی شعرلر فهرستی:
• بیر ناقص غزل- 12 بیت، مطلعی:
  یا اشرف البریه یا سیدالوری
  الله ذاتكه قدراً و منزلی...
• نرگس قصیده سی- 57 بیت، (مطلعی يۉق):
  سحر ایله شباده علمینده كمال یۉخ اېسه
  بس نه حیله ایله آلیر اوجونه آذر نرگیز
• سنجر ایله طغرل قصیده سی- 46 بیت، مطلعی:
  وصفینده اُول جمالین ذكر اېتدیی نی بو دیل
  هركیم اېشیتسه اَیدر للـهِ در قایل
• سلطان جمال قصیده سی- 49 بیت، مطلعی:
  شكر كیم سلطان گردون حشمت انجم حشم
  عِز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم
• چراغ – 19 بیت، مطلعی:
  اې پرتو لقایین ایله بی نور و فر چراغ
  نسبت اۉزونه شمس و قمر مختصر چراغ
• خدیو روزگار- 12 بیت، مطلعی:
  اې تهمتن تن، سكندر در، خدیو روزگار
  وی مؤید ید، مظفر فر، امیر كامگار
• چتر سیاه- 7 بیت، مطلعی:
  خسرو ملك مروت داور عالم پناه
  آفتاب اوج دولت سایه لطف اله
• كتابین ایچینده‌كی لر، 63- بېت.
  حاضرچه، نظامی گنجه‌یی نينگ توركی شعرلريدن فقط بير نسخه، يعنی شو "خديويه" قۉليازمه‌ سی گينه عالملرگه معلوم و اختيارلريده. بيراق معلوم بۉلگن شعرلرنينگ آزليگيگه قره‌مه‌ی، نظامی نينگ توركی شعرلری هم خودی فارسی شعرلری كبی هم اۉز زمانه‌سی و هم كېينگی نسللرنينگ ييريك شاعرلريگه كوچلی تأثير قالديرگنی يوقاريده مثاللر ارقه لی كۉرسه تيب اۉتيلدی.
  كېلگوسيده، عالملر و تحقيقاتچيلرنينگ ايزلنيشلری بيلن، حكيم نظامی گنجه‌یی نينگ تغين بشقه شعرلری و قۉليازمه‌لری دنيا كتابخانه‌لریدن، قاله بېرسه اوندن ايكی عصر كېين يشب اۉتگن نظامی چلبی قره‌مانلی نينگ دېوانی همده تذكره و جُنگلرده اونينگ آتيگه اۉتيب قالگن بشقه توركی شعرلری هم تاپيليشیگه اميد باغلب قاله‌ ميز.