توران اتمه سی حقیده

(محمود کاشغری "دیوان لغات الترک")

قدیمگی دورلرده تورکی قبیله لر سیبیر(سایبیریا) دن اورته ییر دینگیزیگه چه بولگن حدودده، بعضیلری اوتراق، بعضیلری کوچمنچی حالده یشه گنلر. محمود کاشغری "دیوان لغات الترک" اثریده شوندی یازه دی: "غربده روم چیگره سیدن، شرقده چین ایچی گه چه بولگن حدودده، تورک اوروغ وقبیله لری شو ترتیبده جایلشگن:

پیچینگ، قبچاق، اوغوز، ییمیک، باشقِرد، بَسمیل، قه یی، یه به قو، تاتار، قیرغیز، چِیگیل، توخسی، یغما، اوغراق، چَروق، چومول، اویغور، تَنگوت، ختای". کیینگی صحیفه لرده او، غربده گی بلغار و سوور قبیله لرینی هم تیلگه آله دی. مذکور حدودلرده تاپیلگن قدیمی قبرلر و تاشلرگه بیتیلگن یازولر هم بو معلوماتلرنی تصدیقلیدی.
تورکی خلقلر شرقی و حتی غربی اروپاده، کیچیک آسیا، مرکزی آسیا و غربی سیبیرده تورلی ناملربیلن بیر نیچه مینگ ییللردن بویان یشب کیله دی.

اولرنینگ ایتنیک ترکیبی اساسا اوزگرمگن بولسه ده، تورلی دورلرده تورلی تورکی خلقلر و قبیله لرنینگ حکمران موقعیگه ایریشووی نتیجه سیده عمومی ناملری اوزگریب تورگن. شرقی اروپا و کیچیک آسیا تورکی خلقلری تاریخینی اورگنگن دنمارکلیک عالم پ. ف. سوم 19 عصرده یاق شونداق فکرگه کیلگن ایدی: "تورکلرنینگ عمومی نامی بیر قبیله نینگ ایککینچیسی اوستیدن غالب چیقیشیگه باغلیق روشده تیز- تیز اوزگریب تورگن. سکیفلر، سرمتلر، النلر، خونلر، خزرلر، اوزلر یاکه کامنلر، تاتارلر- ماهیتا بیر- بیرینی آرتیدن کیلگن عمومی ناملردیر".
اروپا و روس تاریخچیلری مغللر و تورکلرنی عمومی نام بیلن "تاتارلر" دیب
اتیدیلر. انگلیس تاریخچیسی و ترجمانی ویلیام ایرسکین "بابر حکمرانلیگی دوریده گی هندوستان تاریخی" (1854 ییل) اثریده بو اتمه نی شوندی ایضاحلیدی:

"بیز تاتار دیب اتگن قبیله لر تاریخا اوچته کتته عرققه بولینه دی و اولر بیر بیریدن عرف- عادتلری، تیلی و تورموش طرزی بیلن فرقلنه دیلر:

1. تونگوس لر یاکه منچورلر. آسیا شرقیده، شمالی ختایده یشگنلر.

2. مغل لر. شمالی تبت مرکزیده، غربده تورفان و یاییق (اولر) دریاسی اره لیغیده یشگنلر.

3. تورکلر. اولر کوپ عصرلر دوامیده گوبی چوللری و غربی مغلستان، جنوبده کاشغر و پامیر تاغلریگه چه، خراسان، کسپین و قاره دینگیزلرگه چه، غربده ایسه دون و والگا بویلریگه چه، شمالده ایسه سیبیرگه چه اولکن حدودده یشگن.

بو اولکن قوم ایچیده تورکلر سان جهتیدن اینگ کوپ اوروغ بولیب، جوده اولکن تیریتوریه گه ترقلیب کیتگن.
الپ ایر تونگه (افراسیاب) نامی کوپچیلیککه یخشی معلوم. او میلاددن اولگی 7 عصردن میلادنینگ 2 عصریگه چه اورته آسیاده قاره دینگیز گه چه بولگن حدودده حکمران ساک سلطنتی نینگ مشهور خاقانی ایدی.
ایرانلیکلر بو سلطنتنی توران دیب اتگنلر. ابو القاسم فردوسی نینگ "شاهنامه" اثریده "توران خاقانی افراسیاب" حقیده بیرقطار روایتلر قلمگه آلینگن. کیینچه لیک بو دولتگه آمورغ، ملکه تومار(توماریس)، شو اسملی خانلر باشچیلیک قیلگنلر”.

اویغور تاریخچیسی تورغون آلماس بو حقده شوندی یازه دی: "ساکلر اصلیده قدیمگی دورلرده غربی سیبیرده یشگن. اولر میلاددن 10 عصر آلدین اوزلری نینگ شرقده یشیدیگن قرینداشلری – سرمتلرنینگ هجومیگه اوچریدی. شو سببلی ساکلر جنوبگه کوچیب، قاره دینگیز نینگ شمالیگه ییرلشگن. ساکلرنینگ بیر قسمی ایران نسلی خلقلر تأثیریگه اوچرب فارس تیلی و مدنیتینی قبول قیلگنلر.اما تورکی خلققه خاص بولگن خصوصیتلرنی اساسا سقلب قالگن ایدیلر. یاقوتلر حاضر هم اوزلرینی "ساک" دیب اتیدیلر. ساکلرنینگ دینی اعتقادی و عرف - عادتلری خونلر و تورکلرنیکی بیلن بیر خیلدیر. ا ولر شامانیلیک که و کوک تنگریگه اعتقاد قیلیشگن. قویاش و آی گه سیغینیشگن. شو سببللی تورکلر اوز اسملریگه کون، آی سوزینی قوشیب اتشنی یخشی کورگنلر".
مشهور قازاق شاعری اولجس سلیمانوف "ازیه – آسیا" ناملی اثریده گی "شومِرنامه" بابیده تورک تیلی بیلن شومر تیلینی قیاسلیدی و کوپگینه اوخششلیکلرنی تاپه دی. معلوم که شومرلر میلاددن 3 مینگ ییل آلدین
میسو پوتامیه – میسو پوتامیین (بین النهرین) ده انسانیت تاریخیده ایلک بار دولت – شهرلر قورگن ایدیلر. اولرنینگ تیلی تورک تیلی بیلن قرینداش ایکنلیگی حقیده بیر قطار جهان عالملری فکر بیلدیریشگنی معلوم.

"ازیه" کتابیده یازیلیشیچه، میلاددن آلدینگی 7 عصرده آشوری سالنامه لریده کسپین دینگیزی شمالیده گی چوللردن میسو پاتامیه گه کوچمنچیلر باسقینی روی بیرگنلیگی، بو قبیله لرنامی "ایشگوز"، ایتکچیلری ایسه اسپاکه ایکنلیگی قید ایتیلگن. مؤلف اولر اصلیده تورکی اِچ- اوغوز قبیله لری ایکنلیگینی دلیللر اساسیده اثباتلیدی.

تورکی خلقلر حقیده گی دستلبکی معلوماتلر یونان تاریخچیلری و ادیبلری گیکاتی، گیسیود، هیرودت، سترابون، پلینی، پومپونی میله، پتولیمی(بطلیموس)، ارمن تاریخچیلری ماوسیس خوری نتسی، انانی شیراکاتسی، عرب و فارس سالنامه چیلری ابن اثیر، رشید الدین، ابن خُردادبه، ابوالفدا، ابن حوقل و باشقه لرنینگ اثرلریده کیلتیریلگن. اما تورکی خلقلر تاریخی حقیده گی ایلک علمی تدقیقاتلردن بیری سویدن افسری ف. ا. تاببیرت - سترالینبیرگ قلمیگه منسوب. او 1713- 1722 ییللری سایبیریاده حربی خدمتده بولگنده بو ییرده گی قدیمی قورغانلرنی اورگنیب، تورکی خلقلرنینگ ایلک وطنی آلتای دیگن فکرگه کیلگن. لیکن کیینچه لیک اکادمیسین ای. ا. ایخوالد تورکی قبیله لر میلاددن آلدین هم اروپاده یشگن، دیگن قرشلرنی ایلگری سوردی و بوفکرنی یونان تاریخچیلری اثرلریده کیلتیریلگن مثاللر بیلن اثباتله دی.

تورکی خلقلر قدیمدن یشگن ینه بیر حدود، امو دریا وسیردریا بویلری دیر.

اینگ قدیمی مدنیتلر اولکن دریالرساحللریده پیدا بولگنی تاریخدن معلوم. مثلا شومر، اککد و بابل مدنیتلری دجله و فرات دریالری حوضه سیده شکللنگن. امودریا و سیردریا ساحللریده هم مینگ ییللر دوامیده اونلب دولتلر و مدنیتلر وجودگه کیلگن بولیب، بو حدود اوزی نینگ طبیعی گوزللیگی و بایلیکلری بیلن همیشه باسقینچیلرنینگ اشتهاسینی قوزغب تورگن. شو سببلی اجدادلریمیز کوپینچه قولده قورال بیلن اوز ایرکینلیکلرینی قوریقلشگه مجبور بولگنلر. بعضی دورلرده ایسه کوچلی دشمنلر اسارتی آستیده یشگنلر. یونانیلر، هخامنشیلر، عرب استیلا لری بونگه مثال بوله آله دی.

میلادی 6 عصرنینگ 60 ییللریده نخشب شهری یقینیده تورک خاقانلری عسکرلری بیلن یفتلی قوشینلری توقنشه دی. بو جنگده ایستامی یبغو باشچیلیگیده گی تورک عسکرلری غالب چیقه دیلر. سغد، خوارزم، اوسروشانه، فرغانه و شاش واحه لری خاقانلیک ترکیبیگه کیره دی.567 ییلده ایستامی یبغو ساسانیلرگه قرشی هجومنی دوام ایتدیریب، تخارستاننی هم قولگه کیریته دی. غ. بابایاروف نینگ یازیشیچه تورک خاقانلیگی نینگ بو ییرده گی حاکمیتی قریب 8 عصرنینگ بیرینچی چارگیگه چه دوام ایته دی.

تاریخی منبعلرده "توران" اتمه سی ایککی معنا ده قوللنگن:

1- کینگ معناده – تورکی قبیله لر یشیدیگن حدودلر.

2- تار معناده – امودریا حوضه سی واوندن شرقده جایلشگن همده اساسا
تورکی قبیله لر یشیدیگن حدود.
کوپگینه منبعلرده بو جایلر توران دیب اتلگن. جمله دن زردشتیلرنینگ
مقدس کتابی "اویستا"ده و فردوسی نینگ "شاهنامه" اثریده بو حقده معلوماتلر موجود.

تنیقلی فارس شاعری اسدی طوسی نینگ قدیمگی افسانه لر اساسیده یازیلگن "گرشاسب نامه" داستانیده (میلادی 1066 ییل) قوییده گیدیک بیت بار:
همه ماور النهر تا مرز چین
شمردند آنگاه توران زمین
یعنی ماوراؤالنهرحدودیدن ختای(چین) ییرلریگه چه او پیتده (قدیمگی دورلرده) توران زمین دیب حسابلنردی.
بیز مذکور کتابده اتمه نینگ خوددی شو معناسیگه اساسا مرکزی آسیا و اونگه توتش حدودلرده گی دولتلر حقیده حکایه قیلدیک.
"دیوان لغات الترک" اثری یازیلگنیدن 1000 ییل وقت اوتدی. اما تورکی خلقلر حاضرهم عینا اوشبو اثرده قید ایتیلگن حدودلرده یشه ماقده لر. ایندی اولرنینگ کوپچیلیگی ناملری اوزگرگن. قدیمگی ناملردن فقط گینه تاتار، باشقرد، قیرغیز، اویغور و بلغار اتمه لری گینه سقلنیب قاگن.
کوپگینه قبیله و اوروغلر حاضرگی تورک، آزربایجان، اوزبیک، قازاق،
قیرغیز، تورکمن، قاره قلپاق و باشقه تورکی خلقلر ترکیبیگه کیرگن. جمله دن اوزبیکلر دستلب 92 اوروغدن تشکیل تاپگن بولسه، کیینچه لیک اونگه ینه اونلب قبیله و اوروغلر قوشیلگن.
اوشبو کتابده ایککی مینگ سککیز یوز ییلدن آرتیقراق وقت مابینیده
منطقه میزده حکم سورگن قدیمگی دولتلر و حکمدار سلاله لر، تورکی قبیله و اوروغلرحقیده قیسقه چه توشونچه بیریشگه اینتیلدیک.
طبیعی که، معلوماتلر تورلی منبعلر گه اساسلنگنی اوچون اسملر و سنه لرده ایریم خطالر بولیشی ممکن. بیلدیریلگن تکلیف و ملاحضه لر اساسیده اولر کیینگی نشرلرده البته توزه تیله دی.