هایکو دوان دوان از سایتاما تا نیلی

از مدت ها به این سو تقریبن هر ماه، تحفه ای به آدرس پستی ام فرستاده می شود که هر کدام برای مدتی مرا درگیر خود می کند. بانیا ناتسوشی دوست شاعرم هر ماه مجله ی چند زبانه ی هایکو را برایم می فرستد و هر سال سالنامه ی آن را. او یکی از مشهورترین هایکو نویسان معاصر ژاپن است و هر از چند گاهی به من می گوید هایکو بنویس، هایکو! و من که هنوز نتوانسته ام یا بهتر بگویم نخواسته ام خود را در آرایش سه خطی هجا بصورت پنج، هفت، پنج؛ یا حتا در هایکویی که بواسطه ی آفرینش در زبان های دیگر از این ترتیب گذشته، قرار دهم، به نوشتن "با پیکر هایکو" روی آورده ام؛ کوتاه نگارش هایی که می تواند چند هایکو را در دل خود جای داده باشد.

و اما گویی هایکو یا روان شدن به سمت هایکو بخشی از جهان معاصر ما را تشکیل می دهد. نمی گویم دوران شعرهای بلند به پایان رسیده، نه، آفرینش جهان را نمی توان در اندازه های قالب شده معطل کرد و گفت در این اندازه یا در آن اندازه؛ بويژه وقتی پای شعر در میان است. عبور از قالب های سنتی شعر و صنایع معمول در آن، بیشتر از یک قرن است که در ادبیات زبان های مختلف تجربه شده و این خود نشان می دهد که فرم را نمی توان در یک قالب محدود کرد و عبور زمان همانگونه که آفرینش غزل را در دنیای ادبیات مسلکی به حاشیه رانده، قالب های سنتی شعر ژاپن را نیز می تواند پشت سر بگذارد.

در این بین داستان هایکو با سایر قالب های شعر سنتی تفاوت هایی دارد. هایکوی سنتی با نگاره هایی که همراه آن بکار برده می شد، جهان انتزاعی را به سمت آرایش دیداری خاص می برد، هر چند آرایش دیدار خود می توانست بخشی از یک انتزاع باشد. این آرایش دیدار از سمت کلمات به سمت نگاره یا مسیر عکس آن، از نگاره به سمت کلمات، فرایند دریافت، بازسازی یا آفرینش متافیزیک را متنوع می سازد. کشاندن جهان انتزاعی هایکو به سمت دیدار با نگاره های همراه را در هایکوی مدرن هم می توان مشاهده کرد، هر چند من معتقدم که نگاره ی همراه با سطرهای هایکو می تواند از کامل بودن جهان هایکو بکاهد. شاید دلیل این امر تاریخ متفاوتی که من و یک ژاپنی پشت سر گذاشته ایم.

هایکو بسیار کوتاه است، هفده هجا در سه سطر و حتا در هایکوی مدرن، کوتاه تر از ترتیب پنج، هفت، پنج. هایکو برای عبور کردن از مرزهای ژاپن و آفریده شدن به زبان های دیگر باید از این ترتیب می گذشت و گذشت، هر چند هنوز برای من جای پرسش است که با توجه به تفاوت های آوایی زبان ها و ظرفیت های ويژه ای که هر کدام دارند، نام این کوتاه نگارش ها همچنان باید هایکو، حالا از نمونه مدرن آن باشد یا اینکه در هر زبان بسته به پتانسیل آفرینش این گونه و بسته به مشخصات آوایی، نام های دیگری جز هایکو باید داشته باشند.

به نظر من آنچه هایکو را امروز از حدود زادگاهش فراتر آورده همخوان شدن جهان تکنولوژی با جهان هایکویی ست. ژاپن پس از جنگ جهانی تصمیم گرفت جهان را از راه دیگری تسخیر کند و نه از راهی که تراژدی هیروشیما و ناگازاکی را به همراه داشت و نه از راهی که برای همسایگانش اشغالگر و متجاوز شناخته شود. ژاپن فراینده تکنولوژی را سرعت داد، فاصله ی زمان را کوتاه تر کرد و با مغز صنعتی خود، برای میلیارد ها تن در سراسر جهان وقت اضافه بوجود آورد. کاری که باید در چند ساعت و حتا بسیار طولانی تر از آن انجام می شد، به سبب مغز صنعتی ژاپن، در لحظه ای، بدون دخالت چندان انسان انجام می گیرد. هر چند این روند سوی دیگری بنام مشغولیت در تکنولوژی را هم به همراه دارد اما مسیری به پیش، برای کشف و یا بهتر اختراع جهان آينده می باشد. هایکو با این روند و با این مغز صنعتی ژاپن، با وجود اینکه به شدت می تواند انتزاعی باشد، همراه است. هایکو در خود زمان را کوتاه می کند، جهان را می فشرد و در ذهن مخاطب، با توجه به اندازه ی جهان او و تاریخی که او پشت سر گذاشته دوباره خود را باز می کند. از همین روی هایکوی ژاپنی توانست همراه با تکنولوژی ژاپنی از حدود زادگاه فراتر برود.

شماره ده سالنامه هایکو ويژه سال 2014 که دوست شاعرم بانیا ناتسوشی برایم فرستاده، 553 هایکوی 188 شاعر از 40 کشور را در خود دارد. این شعرهای هایکو به 30 زبان آفریده شده اند.