آتیش ده دیل مه یه کوجا کنوم ما

هنر جهش آزاد، عصیان انارشیست، غیر وابسته و مهلم از روح ناب است که من را از فرامن و روح را از تن آزاد می سازد، جهشی که هیچگونه ارزشی در زیبای شناسی ذاتی فرم و محتوا نمی بیند، بلکه یگانه هدفش بیان درونمایه روح است نه مفهوم و معقول بودن آنچه بیان می کند و به عکس دیگر نهاد های اجتماعی هیچگونه غایتی ندارد، بلکه روحی در روح خود.*

از نظرگاه پدیدارشناسی فیزیکی، هنر حرکت معینی از اتم ها و مولکول ها است تابع ذرات نامرئی فهم ناپذیر و از منظر پدیدارشناسی انسان-اجتماع، عصیان آشکار مکنونات انسان اجتماعی علیه طبیعت، اخلاق و فرهنگ حاکم است ویا آینه تخلیق گر ذهن-روح است که احساسات، خواست ها، گفته ها و گریه های روح پرخاشگر انسان را آینه داری می کند.

از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی، هنر محصول تاریخ است، تاریخی که هنرمند در بستر آن آب بستن می گیرد و پرورش می یابد. از این منظر انسان هنرمند در تاریخ و مکان زیست گاه و دل اجتماع هم نوعان خود در اثر کنش دنیای انفسی در مقابل رخداد های تاریخی و در نتیجه سرکوب هستی های درونی توآم با خرد انسان تاریخی در اجتماع دست به عصیان زده عواطف، گرایش و آرزو شخصی و یا هم جمعی خود را در بستر زمان و مکان در تقابل جو توتالیتار تاریخ گاه خودآگاهانه و اکثر ناخودآگانه تبارز داده، دست به آزاد سازی روح انسان تاریخی در بستر تاریخ می زند.

باری، در این نوشته کوتاه نگاه اجمالی می اندازیم به ناب ترین زمزمه های روحی مردمان که مانند سایر ملل در گذر تاریخی و در تنهایی ترین لمحه غم بار دست به آفرینش ناب ترین سروده های هنری یازدنند، سروده هایی که جدا از هنری ترین کشش هنر خواننده و یا شنونده را با روح حساس انسانهای دردمند و رنجوری آشنا می سازد که در قعر کوه های سربه فلک کشیده از دست جور طبیعت فریاد بر می آورند.

و آن بی شائبه ترین آفرینش های هنری، دوبیتی هایی است که از سینه سرایندگان گم نام و اکثرآ بدون سواد خواندن-نوشتن به جوشش آمده در دل ادبیات بومی این مرزوبوم خود را در بد ترین شرایط تند باد های ازخودبیگانگی و نیستی حفظ داشته اند، دوبیتی هایی که غزل سرای شکست ها، آرزوها و تلخ کامی های نسلی از بشر است. در لابه لای این دوبیتی ها عشق، جبر تاریخ، اختلافات طبقاتی و ستم زمانه چنان با زبان شیوا و زیبا بیان شده است که خوانش آنها نه تنها خواننده را با محیط و جو سرایندگان آشنا و مآلوف می کند بلکه خواننده بومی لمحه لمحه خود را در بندبند دوبیتی ها به تماشا می نشیند.

و اینک به خوانش، تبیین و درک بعضی آنها می پردازیم که دادگر آتش فروزان در سینه و عقده تلخ در گلو پاره پاره جامعه ای است که از زندگی صرفآ رنج، درد، شکست و زخم به ارث برده است:

آتیش ده دیل مه یه بیگاه و صبا

آتیش دیل خوره کجا کنوم ما

الحق هزاستان یکی از سرزمین های صعب الزیستی است که در شامزار تاریک آن درخشش سحر کم به دید می رسد. سرزمینی با مردمان کمند شده، چهره های آفتاب سوخته و کودکان پیر آژند بر چهره، مردمانی که از بدو پاگذاشتن در جهان تا فرجامین نفس های حیات محکوم به سوختن در تنور فقر، هجران، غربت، سیه روزی و فلاکت زدگی است، سرزمینی که در روند زیست فقط و فقط به گونه ققنوس در آتش خود آرام آرام می سوزد و می سازد، ققنوسی که "بیگاه و صبا"، غروب و سحر، بهار و زمستان ندارد، زمان برای او به مثابه آتش دوزخ سوازان خدا است که به جرم بودنش عشق را، آزادی را ، وطن را و انسان بودن را می سوزد، ققنوسی که نه بال پرواز دارد و نه جان رفتن.

شعله فروزان در دل دوبیت بالا مندرجه "ققنوس" نیما است و حقاکه آنقدر با هم، هم زبان، هم درد و هم درک است که گویی هر دو در یک سینه مشتعل بوده است.

ققنوس، مرغ خوشخوان، آوازه ای،

بنشسته است فرد.
...

بانگ شغال و مرد دهاتی

کرده است روشن آتش پنهان خانه را.

...

پس جوجه هاش از دل خاکسترش به در**.

انسان هزارستانی، فردی است که آغاز تا آخرین دم از حنجره بغض آلود و خونین درد و رنج خود بانگ سوختن را فریاد می کند و زار زار می نالد شعله های "پنهان خانه" دوزخیانی را که در جا حرکت می کنند، می سوزند و می سوزند تا خاکستر شوند.

الا ابر سیاه پاره پاره

دیلم تنگه از ملک هزاره

مناطق هزاره نشین مانند سایر وطن پوشیده از ابر سیاه و آوار و آکنده از حزن، دلتنگی و تنهایی است، از همین رو، بی سبب نیست که "ابر سیاه" و "آسمان کبود" از بالاترین بسامد در ادبیات آنها بر خوردار است. انسان در این سرزمین تا اندازه تنها و اندهگین است که مخاطب جزء خود سیاهی، تنهایی و سایه اش ندارد و به همین دلیل راوی نمی گوید و نمی تواند بگوید "الا ای همزبان همراز دلم" بلکه می گوید الا ابر سیاه پاره پاره، دلم خون است از این ملک بیچاره.
برعلاوه انسان هزارستانی گزینه دیگر نیز ندارد، و گاهی اگر از روی ناچاری و فقر راهی غربت می شود در عالم غربت سخت تر از وطن در قفس گیر کرده زره زره آب می شود.

الا ابر سیاه پاره پاره

بگوی نوکر شوده رخصت نداره

چنانچه سرده بالا تداعی گر است آنها در غربت با فجیع ترین وضع بهره کشی، توهین، تحقیر و شماتت رو-به-رو اند.

سرکوی بیلن یگ دانه گندوم

به پیش دوست و دشمن خوار گشتم

اکثر هزاره ها در حیات اقتصادی شان اندک ترین بهره از نیرو کار شان نمی برند. آنها که با بازوان خود آسمان خراش های تهران را در عرصه سه دهه ساخته اند امروز به آوارگانی می مانند که نه در وطن منزل ونه در کشور میزبان سرپناهی برای زیست دارند، به عکس از توشه کار آنها دیگران شکم کشیده اند. شاید مبالغه نباشد اگر بگوییم که اکثریت هزاره توآم با غربت زاده می شوند، چند صد سال حاکمیت قبیله در سرزمین آبایی آنها سبب شده است که آنها اندک ترین سهم مادی و معنوی از وطن نبرند و جای آن آنچه به آنها از وطن به ارث رسیده است حاشیه نشینی ، خاکستر نشینی و غربت است.

قفس تنگه نمی تانم پریده

نگار نازوک من زینده باشه

زندگی زنجیر شده در چاردیوار غربت توآم با محیط دلگیر قی آور و محکوم شده در آن چنان درد زا است آزادی و پرواز یگانه رویا آنها است و چاره جزء دلخوش کردن به هوای وطن ندارند. اینجانست که روح اسیر آزادی خواه در تنگه قفس استعمار دیگران و در تقابل با دنیای جبروت بیرونی قرار گرفته راوی را وادار به سرایش ناب ترین ترانه روحی اش که وطن دوستی و رسیدن در آغوش یار است، می کند.

وهمین طورعشق، آن خدایی ترین گوهر انسان و هجران آن دردناکترین سوزش نیش گژدم با بالاترین بسامدها در دوبیتی های هزارگی لمس می شوند:

الهی در بگیره ای زمانه

کسی قد یار خود شیشته نتانه

سنتی بودن جامعه، ناپسند بودن عشق در فرهنگ حاکم، و استبداد هنجارهای ضد انسانی از پدیده های است عشق و عاشق شدن را نه تنها میوه ممنوعه می شمارند بلکه عاشق شدن در سنت حاکم تابویی که باعث آبروریزی قبیله-سنتی طرفین (ولی به دلیل مردسالاربودن جامعه بیشتر از دختر) می گردد و در سنت حاکمه هزاره ها جایگاه عاشق و معشوق نزدیک است با جایگاه بد اخلاقان، از همین رو در این جامعه شعله عشق میان دو جوان توآم با التهاب، ترس، تهدید و گاهی خودکشی و فرار روشن می شود.

چه خوب بالا بیلن اندام مه یاریم

قد ازمه خندیده شی نوربند

ویا

شیرین جان از قلای بلنه یوم ما

که امو یاری قدیم گینه یوم ما

در برودت تنهایی آنهم در سردستان چون هزارستان تنها نویدی که آینده سرد را نوید گرم شدن می بخشد وصال و برهنه خوابیدن در آغوش یار است. اما دریغ و درد که عشق در این سرزمین طفلی است معصوم با پیکر زخم آگین و پای خونچکان در جست-و-جوی آغوش گرم مادر، مریمی که باید برای پاکدامنی خود و مصومیت عسیی یش از زیر چرخ آدم خوار زمانه و ریش خندیدن های هر کس و ناکس عبور کند.

دان درگه غزل خندی شی توغ کو

قدی دیگرو تو را گشتی شی توغ کو

بی وفایی، بی وفایی دختر از پسر و یا معکوس از سوژه های دیگر دوبیتی هاست که به آنها خصلت فلسفی و سورئال می بخشد، سوژه ای که انتی گونیسیم دورنی انسان را بیشتر در معرض درک و فهم ما گذاشته، جنبه های منفی شخصیت انسان را مانند شکسپیر در دشمنی تاریخی سرنوشت قهرمان "رومئو و ژولت"، و یا هم شهوت پرستی اهریمنی انسان را در وجود قهرمانان کامو زنده می کند که طی آن خواننده دوبیتی هزارگی نا خواسته، تنهایی ازلی انسان تاریخی-نوعی را به لمس می نشیند، و باور می کند که انسان موجودی است تنها و ناشناخته.

به درگاه خودا ناله کنوم ما

دردای دیل خوره پاره کنوم ما

پناه جستن در پناه گاه اسطوره شاید تنها ابزاری است که ساکینان هزارستان را در آغوش خود می پذیرد، زیرا وقتی دردی در درون جامعه ای می پیچد و هیچ روزنه برای خروج نمی یابد، لاجرم آدمها لخت و پا برهنه به پیشگاه خدا می روند تا وحشت ناکترین تنهایی و جان کاه ترین درد شان از حنجره خدا زار زار گریه کنند.

در پایان به عنوان حسن ختام باید یادآور شد که چنانچه هنر آینه روح انسان است، ادبیات آینه دار بیداری آن روح است، هسته ای که دادگر آزادی بخشی، شورانگیزی و وصاف زیبایی شناختی و ظرف ارضای زیبایی شناسی ، بیانگر آرزوهای بربادرفته و امید های تازه- حس نوستالوژیک گذشته و نی نواز عشق بیکران به آینده است. اما سیل حرکت ما جهان سومی ها به طرف تمدن سرمایه سالار از یک سو، و چسبیدن به سنت های وارده شده از دیگر سو سبب شده است که این اصیل ترین سرمایه هنری بومی در استحاله فضای کنونی در سراشیب نیستی قرار گیرد. به امید اینکه وجدان های بیدار بومی به اصالت و عظمت این میراث ادبی پی برده و به حراست و پاسدار آن همت گمارند.

(*) مراد از روح "هستی درونی انسان" است.

(**) در گزینش "ققنوس" نیما، از طرف نگارنده تلخیص صورت گرفته است.

(***) اکثر دوبیتی ها از "دوبیتی های عامیانه هزارگی"، تآلیف جواد خاوری برگرفته شده است.