۱۸ - ۱۹ - ۲۰ عصرلرده افغانستانده سیاسی مدنی وضعیت

افغانستان ، جهان اوزبیكلري نينگ سان جهتدن ايكينچی و اوزبیك تيلي نينگ رواجی وترقياتی گه کوره بيرينچی مركز حسابلنه دی. بو سوز اسباتی اوچون حرمتلی شاعر و یازوچی میز تاشقین بهایی جناب لرینینگ قیز قرلی سوزلری بار که دید ی لر اوزبیكستان ، اوزبیكلرنينگ سياسي جغرافيایی وطنی بوليشی گه قره مه ی اۉزبیك تيلی وادبياتی ترقيات باسقيچلری دن گپ چيققنده اولرنينگ اینگ يوكسك چوقّيسيده تورگن امير عليشير نوايي حاضرگی افغانستان حدودی گه قره شلی جنوبی تورکستان هرات ده توغيلدی، اوییرده اۉسدی وايجادایتدی ونهايتده اونينگ وفاتی هم شوییرده يوز بیريب ، مقبره سی هم انه اۉشه جايده. مولانامجلسي و اونينگ ايجادی بلخ سرايی بيلن باغليق .

ظهيرالدين محمد بابر حياتی نينگ كتّه قسمی ، ايجادياتي همده توپراغی كابل بيلن باغلیق. بابارحيم مشرب نينگ حياتی ، ايجادي فعاليتی همده وفاتی بلخ وقطغن بيلن جپس باغليق ، اونينگ مقبره سی هم تخار ولايتی نينگ اشكمش اولوسوالليگی ده .

شونده ی ایکن اوتمیشده اوشبو مملکت ده بابری لر,سلطان حسین بایقرا واونینگ معاصر لری,شیبانی لرواشترخانی لراوزبیک ادبیاتی وایسکی اوزبیک ادبی تیلی نی کمالات باسقیچلری گه ایتیشتیرگن لر.اما تاسف لربیلن که اشترخانی لرنینگ سونگی سلاله سی سنگچ ابولفیض خان(1711-1747) حکمرانلیگی نینگ انقراض گه یول توتیشی بیلن افغانستان جنوبی تورکستان و منطقه ده یشاوچی تورکی خلقلر محلی حکمرانیلک لر گه برچه لنیب کیتگن .بو تاریخ دن کیین منطقه ده تورک لرنینگ بیر مرکزی دولتی بولمی بخارا ده منغیت لر,خیوه ده قونغیرات ومینگ اوروغی قوقند گه خانلیک قیلیب اوز خانلیک قلمرولرینی گینگیتیریش مقصدیده اوروشلر واوز ارا نزاعلربیلن مصروف بولگن لر . شو وقتلرده کیلیب خراسان ده احمد شاه بابا نامی بیلن تاج وتخت قوره باشله گن که بوحقده بتفصیل سوزلشه میز.

افغانستان اوزبیک معاصرادبیاتی نینگ ثمره لی دوری هجری 1357ییلدن بویان باشلنیب شو ییلرده آ نه تیللرگه یازیش اوچون نسبی ایرکین لیک قولگه کیلیشی بیلن اوزبیک قلم کشلری اوشبو معاصر ادبیاتده ینگی فصل آچیب بیرگن لر که بوترکی قلم کشلرنینگ آغیر ومشقتلی محنتلری کیین گی ییلرده افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی ده جوده ثمره لی واقع بولگن.اوشبو تاريخى دن انچه ایلگری هم اوزبیک تیلیده ایریم مقاله وشعر لرنشر ایتلگن که اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکل لنیشی گه اورنی بار که بو حقده به تفصیل سوزله شه میز اما نیگه بو تاریخ دن ایلگری (1747م- دن1322هجری) گچه تخمینا ایکی یوزییل آره سیده ترکی تیلده یازیش واوقیش اوچون افغانستان ترکی خلقی آره سیده امکانیـت یره تیلمی و نیمه اوچون بوتیلده ادبیات بوییچه ایجادکار لر یوزه گه کیلمی و اثر لریازلمه گن ؟ ونیگه ادبیات ایککی عصردن آرتیق سکوت قیلگن. بو سوراق لرگه جواب تابیش اوچون افغانستان تاریخی ده ترکی خلق نینگ سیاسی ,اقتصادی ومدنی حیاتی گه نظر تشلمسدن باشـقه چاره میز یوق. کیلنیگ بوحقده بیر آز توخته لیب اوته میزتا که ترکی ادبیاتده ایککی عصردن آرتیق سکوت معما سی آچیلسون.
تخمینأ ایککی عصر آلدن اورته آسیا جمله دن افغانستانده ینگی استعماری کوچلر یوزگه کیلیب سیاسی ونظامی حرکت لرگه قول اوره دیلر. بو استعماری کوچلر بریتانیا و شوروی لر(ساویت لر) کوچلری بولیت اولر منطقه ده جمله دن افغانستان اولکه سیده اوز حاکمیتینی پیاده قیلیب باشلیدیلر و اولرنینگ مداخله و پلان لری آرقلی افغانستان خلقی که تورلی ملیت لردن تشکیل تاپگن بیر بیر لریدن متفرق بولیب , بواستعماری کوچلر اوزسیاست لرینی اعمال قیلیش اوچون اولکه ده اوزلری ایستگن شخص نی پادشاه قیله دیلر .و بو پادشاه لرنینگ بعضی لری مملکتده بیر قوم نینگ فرهنگی وتیلینی رایج قیلش مقصدیده اولکه ایچیده تورلی تاریخی برهه لرده استبداد قیله باشلیدیلر. و بو استبداد لرآرقلی افغانستان قوم واورغ لری نی فرهنگی,ادبیاتی و تیلی نی اورته دن ایلتیشگه قوللریدن کیلگنی نی ایمی وشونده ی قیلیب افغانستان خلقی نینگ وحدتیگه کته تاریخی داغ قویه دیلر که اوزبیک تیلی نی بوغیش و اورته دن ایلتیش مقصدی شو دورلرگه برابر کیله دی.اما تاریخ کورسته دی که اولر بو شوم فکرلریگه موفق بولمی بلکه اوزلریدن افغانستان اولسی آنگیگه بدنام فکر قویه دیلرکه بوحرکت لرهر بیر ملی وحدت نینگ سیووچی کیشیلر اوچون بدنام ایش و اولر بیرنچی بولیب ملی وحدت نی اورته دن ایلته دیگن کیشیلر دیر.
کیلینگ بو اوتگن عصر لرده یوزبیرگن استبدادی واقعه لر گه قسقه نظر تشلیلیک تا بو شرح لر قیله آلسن هر بیر افغانستان لیکنی تاریخی بیلن تانیشتیریب تجربه سینی آشیرسین تاکه بو دیموکراتیک وضعیتده بو قرا وضعیت لر قیته تکرار بولمسین.

افغانستان تاریخی نینگ سونگگی ایکی عصرنی نظرده آلگودیک بولسک، اوشبو مدت ایچیده مملکت اوزبیکلری نه فقط اوزبیک ادبی تیلینی شکللنتیریش اوچون لازم امکانلرگه ایگه بولمه دیلر، بلکه اوشبو خلق فرزندلری اۉز تیللریده تعلیم آلیش حقوقیدن هم اتهیین محروم ایتیلدیلربلکه ترکلرنینگ نسلری بیگانه باشقه ایکّینچی تیلده اۉقیب یازیشنی اۉرگنیشگه مجبور ایتیلدیلر. مطبوعات و نشرلرده ترکی تیلیده یازیش منع ایتلدی. ترکی تیلیدهگی ادبی میراثلر نابودایتیله باشلندی.

افغانستان اۉزبیکلری جملهدن ایجاد اهلی نینگ فرهنگی دنیاسی، قالهویرسه تورکی خلقلردن سیاسی چیگرهلر طفیلی اجرهلیب قالیشی، اولرنی باشقه حدودلر اینیقسه اوزبیکستاندهگی اوزبیک ایجاد کارلر، ادیب و شاعرلرنینگ ادبی یرهتمهلریدن مطلقا ییراقده سقلنیشلری هم افغانستان اۉزبیکلری نینگ مدنی حیاتیده باشقه بیر مهلک ضربه بولدی.دیمک، افغانستانلیک اوزبیک ایجادکارلر اۉز آنه تیللریده ایمس، کوپینجه ایکّینچی تیلده اثرلر یرهتیب دیوانلر توزدیلر.

سیاسی نقطه یی نظردن اوشبو عصرلرده کی وضعیت یوقاریده تاکید لگنه میز دیک هندوستانده تورکی سلاله لردن سنه لگچ بابری لر همده بخارا ده گی امیر سیدعالم ، بلخده گی هشتر خانی لر ومیمنه مستقل امیر لیگی نینگ سونگی خانی، امیر دلاور خان(1884ـ1889) حاکمیتی تونتریلیشی بیلن تورکی سلاله لرنینگ حاکمیتی منطقه ده اوز پایانیگه ییتدی. اوشبو حاکمیتلرنی تونتریلیشی گه سبب بیریاقدن اوشه امیر و امیر زاده لرنینگ تاج و تخت ایگله ش اوچون اوز ارا ایچکی نزاع وتوقنه شوو لری بولگنده ، ینه بیر یاقدن جهان اقتصادیات وسیاستی میدانیگه ینگی استعماری کوچلرنی شکلله نیشی سبب بولدی.اوشبو سیاست جهان مقایسیده شوروی لر وانگلیس لر نینگ سیاسی اتحادی نتیجه سیده یوزه گه کیلیب ، کیین میلادی ( 1888) ییلده میمنه مستقل خانلیکلرینی آغدیریلیشی بیلن دوام تاپدی.

.اوشبو عصر لرده افغانستان مرکزی دولتی و (افغانستان شمالی ) آره سیده کوپ اورشلر ونزاعر آلینیب باریلدی. تاریخدن معلوم کی،اؤزبیکلر خراسان ده بوتونلی سیاسی تنزلگه یوز توتدیلر. بو سیاسی انقراض یوقاریده قید قیلگه نیمیز دیک میلادی سیکیزنچی عصرنینگ ایککنچی ییرمیدن سؤنگ کوچه یب باردی. بو دورده بیرگینه محمّدخان مینگی باشچیلیگیده گی میمنه خانلیگی مرکزی افغانستان دولتی لریگه قرشی اؤزمجادله سیگه دوام بیر دی. بیراق،میمنه خانلیگی اؤرته آسیا (تورکستان) دن احاطه لنگی باعث بیر قنچه ییل دن کیین مرکزی دولت باسقینگه داش بیره آلمه دیلر. کیینچه لیک اندخوی ، سرپل ، بلخ ، خلم وقندوزخانلیکلری هم شونده ی قسمتگه یوزمه یوز کیلدیلر. جنوبی تورکستنانده دلاورخان،شریف خان، مضراب بیک ,دولت کپتان، میر حکیم خان آتالق، غضنفر خان، ایشان اؤراق،ایشان صدورو باشقه بیگ وخانلر استبدادگه قرشی کوره شیب جان بیردیلر. انه شو سیاسی تنزل اؤزبیک تیلیگه قتتیق ضربه بؤلیب توشدی.ایندی شاه وخان وبیکلرنی مدح قیلیوچی شاعرهم یازوچی هم یؤق ایدی. نتیجه ده اؤزبیک تیلیده جگنامه، تاریخ ، داستان، یازیش عنعنه لری توگه دی. بوندن هم دهشتلیراغی، عامه خلق نه فقط سوادسیز لیگیچه قالیب کیتدی،بلکی،اؤز تیللریده سواد چیقریش امکانیتیدن محروم قیلیندیلر.امکان تاپگنلری حاکم تیللرگه اؤقیش، یازیشنی اؤرگندیلر. بو سواد لی قتلم دری اؤیلب اؤزبیکچه فکرلش ملکه سینی ایگلله دی. شوندن باشلب اؤزبیک تیلیگه فارسی اضافه لی بیریکمه لرکؤپه یب کیتدی.

بدیعی ادبیات:

بیز اوزبیک معاصر ادبیاتی نی ایککی بولیمگهاوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکللنیش وباشلنغیچ دوری همده افغانستان معاصر ادبیاتیگه عایدینگی ادبی آقیم گه اجره ته میز.

1- اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکللنیش وباشلنغیچ دوري:

با شلنغيچ وشکللنیش دوریده افغانستانده اوزبیک معاصرادبیاتی انه شوندهی بیرتضییقلرگه توله شرایط ده شکللنه باشلهدی. گرچند مطبوعات ونشرات اوزبیک ادیب لری اثرلری نینگ چاپ ایتیلیشی اوچون بولمه سه- ده، اولریرهتگن اثرلری قولیازمه شکلده هربیر اوزبیک تمانیدن مطالعه ایتلردی. اۉزبیک زبان ادیب لر ، اینیقسه شاعرلریمیز اۉز سیس لرینی شیروشکر شعر لر قالبی ده ینگرهتیش گه حرکت قیلدیلر. خداینظرعابر، ابوالخیر خیری،عبدالحلیم حیا، عبدالمومن حامد فاریابی، نجم الدین عیان لر نینگ ستوری جریده سیده 1322ییلده 1345 ییللرگه چه چاپ ایتیلگن ملمع یاکه شیر وشکر شعرلر هرچند ترکی، دری وپشتو تیللریده بولسه هم،اوزبیک ادبیاتی نینگ یشیرین دوامی اوچون کتّه اهمیتگه ایگه دیر.

بیز بو اۉرینده خدای نظر عابر نینگ دلاکلر عنوانلی شیر وشکرشعرینی مثال کیلتیرهمیز:

دلّاکلر

خــــون دل ازدیـــــــده ام آقتـــــــــورماسون دلاکلر

مشــــتری رارنجـــــلر یېتکـــــورمــــــاسوندلا کلر

ســــاچ ایله سقــــــال آلورمېٔنـــدن بوبې انصافلر

همچــــومن بیچـــــاره را اۉلدورمـــــاسون دلاکلر

سونگره اۉزبیک تیلیده ایجاد ایتهدیگن شاعر و یازوچیلرنینگ ینگی اولادی 1357 ییلی مملکتده سیاسی حاکمیت اۉزگرگنیدن سونگ اۉز قدو بستینی نمایان ایته باشلهدی. بونگه ینگی سیاسی حاکمیت نینگ ترکلر و باشقه خلقلر تیللریده دولت مطبوعاتیده نشر اتیشگه بیرآز امکان بیرگنی سبب بولدی. اۉشه ییل نینگ سرطان آییده ترکی تیللریده یولدوز هفتهلیگی باسیله باشلهگنی، اطراف ولایتلر اینیقسه فاریاب و جوزجانان کوندهلیکلریده ترکی ادبیاتی چاپ ایتیله باشلهگنی یاش اولادنی اۉز آنه تیلیده ایجاد ایتیشگه ترغیب ایتدی.

بیراق بوندن ایلگری اوزبیک لرآره سیده انچه اوزگریش کیلیب وکونیده یرم ساعت رادیو برنامه لری آچیش ، هم دولت وهم نادولت نشریه لرده ترکی تیلیده شعر ومقاله لر باسیلیب چیقیشی قیرقینچی ییللر آخریده باشلندی ، اما بوندی ایشلر اوزاق دوام ایتمهدی ، یعنی49-1347ییللردن 1352ییل سرطانیگه قدر دوام ایتدی، خلاص.
يوقاريده تاکید لگنیمیز دیک اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ ثمرهلی دوری 1357ییل ده شکلنه باشلندی بوییلرگچه سیس چقاریشگه مجال تاپمهگن ترکی ضیالی لریدن کوپچیلیگی تیبرهتیب،اولرنینگ ایجادلری مشق تختهلری بولمیش یولدوز جریدهسی و رادیوبرنامه لری و ترکی نشین ولایتلر محلی روزنامه لر ده چاپ ایتیله باشلهدی. منه شوییللرده کوپگینه شاعر ویازووچی لر میدانگه کیلدی.لیکن ترکی ضیالی لری ویازووچیلری فقط خودروگیاه لر کبی اۉسیش گه حرکت قیلدیلر، چونکه اولرنی باش قاووشتیردیرهدیگن بیرار انجمن یا اویوشمه شو ییلرده بولمه گن . بولگنی ده هم تشریفاتی شکلده بولیب یترلی درجه ده ایش کورسه تیلمگن.

معاصر ادبیات افغانستان حدودلریده شکللنه باشله گن پیتلریده بوتیلده ایجاد ایته یاتگن ایجادکارلرنیگ قوللی دیگن ادبی تیلی ( ایسکی اوزبیک ادبی تیلی) گه یقیین توریب بیرقنچه اوزگریشلر بیلن اونینگ دوامی دیب حسابلنسه بوله دی .چونکه اولرایسکی اوزبیک ادبی تیلینی کمالات باشقیچی گه ایتیشتیرگن امیرعلی شیر نوایی ,میرزا بابر,بابا مشرب ,صوفی الله یار ,خواجه احمد یسوی وباشقه کلاسیک شاعر لرمیزنینگ دیوانلری نی اوقیب اوزلریگه منبع بیلیب, بیرار شاعر لرمیز اوندن تاثیر آلیب اولرنینگ عنعنه لرینی دوام ایترگن لر.

تیل تحولی تاریخیدن بیله میز که ترکی تیل تورت مرحله نی طی قیلگن و بو مرحله لرعبارت:

1- اینگ قدیمگی ترکی تیل .

2- قدیمگی ترکی ادبی تیل .

3- ایسکی اوزبیک ادبی تیلی .

4- حاضرگی اوزبیک ادبی تیل لریگه اجره تیل گن .حاضرگی اوزبیکستان ده ایسه معاصر ادیب وشاعر لرو اوزبیک قلم کشلری(حاضرگی اوزبیک ادبی تیل) ده قلم تیبرتماقده لر که بو مرحله یعنی تورتینچی مرحله بعضی بیر سببلرگه کوره خاص اوزبیسکتان حوزه سیگه تیگیشلی بولیب و قالگن اوچ دوره ایسه بو ایککی جفرافیایی محیط ده گی ترک اوزبیک لری اوچون مشترک اهمـیتگه ایگه دیر. تورتینچی مرحله یعنی( حاضرگی اوزبیک ادبی تیلی) بوایککی محیط ده یشی دیگان اوزبیکلر اوچون مشترک بولمگنی اوچون سببلر بارجمله دن :

حاضرگی اؤزبیکستان اؤزبیک ادبی تیلی نینگ 60-65 % ینی باشقه تیللردن آلینگن سؤزلرتشکیل بیره دی. بورقم نینگ اؤزی کیشینی لرزگه سالسه بیچیز ایمس اما , افغانستانده ایسه وضعیت بوندن بدترراق بولیب بویورتده اوزبیک لر تیلی گه عرب وفارسچه تیللری چقورتاثیر قویگن شوبیلن بو دور تیلی گه تیل تحولی نقطه نظردن (هلی آت قؤیلمه گن تیل) گه گپله شه دیلر. بولرنینگ سببلری کو پ بولیب افغانستانده ملی استبداد و اوزبیک تیلیده مکتب لر وآنه تیله اوقیش امکانیت لری بولمنگی طفیلی عرب وفارسچه سوزلر اوشبوادیب وشاعر لرمیز یازوو لریگه کیریب قالگن که بونده ی حالت افغانستانده موجود اوزبیک تیلنی تیل تحولی نقطه نظردن اورگه نیشنده انچه مرکب لشتیریب وهمده تیلشناسلیک نقطه نظر دن اونی اورگه نیش ده کتته امکانیت و کوچلی عالم لر تحقیقینی طلب قیله دی .

بودورده گی ترکی گوی شاعر کوپلب(ایپیک,تعلیمی واخلاقی ولیریک) مضمونده شعریازگن لر. اولرنینگ بعضی لری ادبیات شناسلیک نقطه نظردن کوچلی شعر لربولیب وایریم لری ایسه تشبیه رکنی دن یوقاریگه چیقه آلمگن لر.ایتیش لازم که افغنستانده بو برحه ده کیلیب ادبی محیط هم شکللنمگن.

اوشنده ی که آلدینکی بحث لریمیز ده یارقین لیک تشله دیک که سونگی اوتیز ییلده افغانستان حکومتی ترکلرمدنی حقوقیدن کوزیومیب هیچ قنده ی بیر دقت کورستمگن ،بودوردهگی برچه قانونلرده ترکی تیلی ومدنیتی رواجلنتیریلیشی بابیده سوززکیته دی وعملده بیرار ثمرهلی ایش قیلینمهیدی. سنهب اۉتیلگن توسیق لرگه علاوه ایتیش گه سزاوار ینه بیر مساله، اۉزبیک قلمکش لری نینگ کتاب اۉقیش وباشقه خلق اینیقسه اۉزبیکستان ادبیاتی نمونه لرینی اۉرگهنیش گه بولگن اینتیلیش لری حاضرگچه ضعیف درجه ده ایکنلیگی دیر،شونینگ اوچون هم بیر قنچه شاعر لریمیز بومرحله ده ایسکی قالبدهگی شعر قماغیده یشهب کیلما قده لر.حال بوکه حاضرگی دور طلب لرینی هم فقط شعر قاندیره آلمهیدی وبوگونگی کینگ کولمدهگی موضوعلر هم شعر قالبی گه سیغمهیدی ، شونینگ اوچون هم نثری ادبیاتیمیز یترلی درجه ده تکامل ایتمهپتی.

بیراق بیرعصردن کمراق زمان نی نظرده توتسک بوبرحه ده قلم تیبرتگنلر ترکی ایجادکارلر بونده ی شرایط گه قرشی بولیب جان ودل دن برکه لی ایجاد اینگن لر. اوشبو دورده ترکی تیلیده ایجاد ایتگنلردن قادری پلنگ پوش، مولانا نعمت الله محوی قیصاری، جنیدالله حاذق، نادم قیصاری، مقیمی اندخویی ، فیضی، میرعالم بیک صمیمی، نزیهی جلوه، غمگین ، مولوی نصرت، عنبر، نفیرفاریابی، ایرگش اوچقون،نیازیبلخی،میرمحمدامینقربت، قاریمحمدعظیمعظیمي سرپلی، ابوالخیر خیري،قاری شرفالدین شرف ،نظرمحمد نوا،مولوی عبدالغنی علمی ، خداینظرعابر ، محمدامین متین و کبی ترکی ایجاد کارلرنی ایسلب اۉتمی بولمیدی.

2- معاصر ادبیاتگه عاید ینگی ادبی آقیم:

افغانستان سکسنیننچی اونلگی( دهه) سیده ینگی دیموکراتیک دولتی یوزه گه کیلیشی بیلن باش قانون (9 / 11/ 1382)ییلی ده توزیله دی و اونینگ اون آلتینچی ماده سیده مملکتده اؤزحدودلریده کؤپچیلیک سؤزله شه یاتگن تیللر اوچینچی رسمی تیل دیر، دییله دی.اوچینچی رسمی تیللرعملده قنده قؤلـــله نیشی قانون آرقه لی بیلگیلنه دی دیب قید قیلینگن، ینه شو ماده ده. اوشبو قانونده، جمله دن اؤزبیک تیلیگه هم رسمی مقام بیریلگنی،سیرتدن قره لگنده، بو سؤزلرانچه جاذبه دار،عدالتلی بیرإیشگه اؤخشه ب کیته دی. اما عملده سیزیلرلی هیچ بیر قنده ی ایش آلینیب باریلمیدی. بو وضعیت موجودلیگی ده هم دولت نینگ بو ساحه ده رسمی ایش آلیب باریلمگنی ده هم اوزبیک معاصر ادبیاتی تازه بیرآقیم شکلده اوسیب باره دی وبونینگ سببی اوزبیک تیلیده جان کویدیریت قلم تیبره ته یاتگن ایجادکار لرنینگ محصولی دیر.اولرنینگ ادبی ایشلری اوچون دولت تمانیدن هیچ قنده بیر مکافات وترغیب کورستیلمی شونده ی بیرآغیر وضعیت ده ایجاد ایتیب و کوب مالی قیین چیلیک لربیلن اوز اثر لرینی نشر گه تیارلب باسمه خان لردن چیقره دیلر که بودهه نینگ ادبی محصولی اوزبیک قلمکشلرنیگ همت لری وآنه تیلگه بولگن علاقه سیگه باغلیق دیر. اوشبودهه ده یوزدن آرتیق کتاب افغانستان ترکلری تمانیدن نشر وچاب ایتیله دی ویوزلبچه علمی ,تحقیقی وادبی مقاله لر تورلی نشریه وجریده لرگه چاب بوله دی . بوایسه آیتگه نیمیز دیک افغانستان معاصر ادبیاتی نینگ کوچلی ومترقی باشلنغیچی بولیب 14هجری شمسی عصرنینگ سیکیزینچی اونلیگی گه باغلیق دیر . بو تاریخی بورحه گه کیلیب اوزبیک معاصر ادبیاتیده اوتمیشده گی ییلر نینگ خلافیگه کوره (تنز,تذکره نویسلیک,فولکولورشناسلیک,ترکی قاموس نامه و داستان لر یازیش, هفته لیک ,آیلیک لر نشر ایتیلیش, تورلی مدنی وفرهنگی اویشمه لر قوریش, شعرده تازه تیل وینگی فضا وتصویر لرنی کشف ایتیش ونثری یازولرده هم ینگی معیار و ادبی مکتبلردن فایده لنیش وباشق ادبی ایش لر) کوزگه تشلنیب اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ کمالات باسقیچیگه یول آلیش گه کتته الگو و سرمشق بوله دی.

حاضرگی کونده نظم و نثرده قلم تیبرته یاتگن وایجادی ایشلر بیلن شغلن یانگن افغانستانلیک قلمکشلر استاد محمد امین متین اندخویی، استاد صالح محمد را سخ , دکتور شفیقه یارقین , پوهندوی استاد نظر محمد خان, استاد محمد عالم لبیب, اشرف عظیمی، محمد حلیم یارقین، عزیزالله آرال، ذکرالله ایشانچ، نورالله آلتای، تاشقین بهایی، رحیم ابراهیم، محمدعالم کوهکن، محمد کاظم امینی, داکترگل احمد تانیش, صالح محمد حساس, فرشته بیگم ,غلام سخی وکیلزاده و باشقه اونلب قلمکش لیمیز سونگگی دور و شرایط نینگ محصولی دیرلر.

کیینگی پیتلرده اوشبو قلمکشلر تامانیدن خیلمه۔خیل و تورلی سویهده اوزبیک ادبیاتی نینگ ایجاد نمونهلری کوزگه تشلنماقده. لیکن مذکور ادبیات نمونهلری هلی هم آز بولیب دنیا اوزبیکلری آرهسیده اۉز اۉرنینی ایگللش ده حرکت قیلماقده که امید تارته میز اوشبو ایشلر افغنستان معاصر ادبیاتیده تولیق شکلیده معیاری تیلنی یوزه گه کیلتیرسه.
یوقاریده افغانستان معاصر ادبیتاتی نینگ جدی شکلده باشلنیش دورینی 1356ییلردیب قید قیلدیک و بوحقده هم بیر قنچه سوزله دیک کیلینگ بو حقده کوپراق اوتگن اوچ دهه ده حرمتلی وکیلزاده جنابلری مقاله لریدن فایده لنگن حالده سوزلشیلیک تا ییترلی معلوماتلرنی افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی وادبی جریان لر توغریسیده سیز عزیز لرنینگ اختیارینگزگه قویسک.

اوتگن اوچ دهه (اونلیگ) ده افغانستان اوزبیک معاصرادبیاتیده بیر نظر:

یوقاریده کی بحث لریمیز ده ایتیب اوتکه نیمیز دیک افغانستان معاصرادبیاتی نینگ جدی شکلده باشله نیشی اوشبو اوتگن اوچ دهه ده تیگیشلی دیر.اوشندی که بیله میزعزیز اولکه میز ده اۉتگن اوچ دهه مابینیده اوزبیک تیلی وادبیاتی ومطبوعاتی باشقه ،دری وپشتو تیل لر دیک تورلی باسقیچ لرنی باشدن کیرچیریب کیلدی که اوشبو شرحنی یوقاریده کی بحث لریمیز ده یارقین لیک تشله دیک. ایتیش لازم که اوشبو باسقیچ لر گاهی ده یوقاری درجه و گاهیده قویی درجه اولکه میز بحرانی حالت لریده اۉز حرکتی گه دوام ایتتیریب کیلدی . اوشندی که ایتیب اوتیک وکیلزاده جنابلر اوشبو ساحه ده علمی ایز له نیشلری بار که بو بحث اولرنینگ فایده لنمیز که یازگن لر : اوشبو ادبی آقیم لر یلغوز اولکه پایتختی کابل شهری وتورلی ولایت لرده محدود بولمی ؛ بلکه اولکه دن تشــــقری ده هم دوام تاپیب اۉزبیک ضیاء لی لری مجموع ده اوشبو ملت نینگ تنیقلی یازوچی و شــــاعر لــــری و قلم کش لری اۉزبیک و دری تیل لریده و تورلی بولیم لریده اۉزلـــــریدن اثر لریره تیب کیلدی لر. اۉزبیک یازوچی لـــــری و شاعرلری اۉز اثر لرینی تورلی ژانرلر وشکل لرده ایجاد ایتیب روزنامه لر و جریده لر ، مجله لر و تورلی رسانه لر آرقه لی چاپ ایتیب کیلدی . بیز افغانستان اوزبیک ادبیاتیده بو اوچ اونیلگده(مهاجرت ادبیاتی )نینگ ایزلرینی کم بولسه ده هم تاپه آله میز . بویره تیلگن و ایجاد بولگن کتاب لـــــرکوپراق شعر بولیمی نی اۉز ایچیــــگه آلـــه دی .دیمک یازوچی لــــــریمیز نینگ بدیعی ، تحقیقی ، طنز،تاریخی فولکلور وباله لراوچون یره تیلگن اثر لری هم آزایمس. بیراق کوپراق شعری توپلم لر کلاسیک ومعاصر شاعر لریمیز دن باسیلیب چیقدی.بو ادبی و فرهنگی فعالیت لر یلغوز گینه شعری و نثری اثر لر چاپ بولیشیگه ثقله نیب قالمی ، بلکه اولکه مطبوعاتیده ترکی تیلی ده تـــــورلی مجـــــله و روزنامه لر و جریده لر تورلی سایز لرده چاپ دن باسیلیب چیقدی.اوندن تشقری رادیوو تلویزیون یول لــــریدن جملـــه دن افغانستان رادیو- تلویزیونی ؛ بلخ ولایتی محلی تلویزیونی و رادیوسی ، فاریاب و جوزجان و ایریم شمالی ولایت لری نینگ محلی تلویزیون لری و رادیو لری آرقه اوزبیک تیلیده آزهم بولسه اۉزنشرات لرینی نشر ایتیب کلیدی. اوشبو فعالیت دن اولکه دن تشقری ده گی اولکه داشلریمیز هم تشقری قالمی هر قیسی لری اروپا ،امریکا و آسیا قاره لریده گی ایـــریم اولــــکه لریده انده سنــــده مجله و جریده لر و تورلی نشریه لر ترقه تیش بیلن اۉز حصه لرینی قوشیب کیلدی لر . بولر دن تشقری اوشبو بای تیلده کوپ کتاب لر تورلی موضوع لر توغریسیده قلم کش لر و بیلیم اربابلری تمانیدن اولکه ایچکری و تشقری سیده چاپ دن چیقدی. شو حقده بیرآز توخته لیب اۉته یلیک :

اۉتگن اوچ دهه ده اولکه میز مطبوعاتی آسمانیده بیرینچی پارلگن یارقین یولدوز ، یولدوز جریده سی ایدی . یولدوز بیلن بیرگه افغانستان رادیو و تلویزیونی آرقه لی باشقه تیل لر یانباشیده اوزبیک تیلیگه هم وقت اجره تیلدی.یولدوز جریده سی دن تشقری اولکه مطبوعاتیده کیم قنچه باشقه جریده و مجله لر اولکه مرکز و ولایت لریده ترقه لیب ترکی شاعر و یازوچی لری همده قلم کش لری اوشبو نشریه لر آرقه لی اوز ایجادی اثرلرینی ترقه تیب کیلدی لر ، جمله دن :مزارشریف شهریده ملی اسلامی جنبش نشریه سی ندای اسلام روزنامه سی و روزنۀ امید و جنبش جــــــــریده لری ، حرمتلی محمد عالم لبیب مدیر لیگی آستیده یاغدو و توغری یول جریده لری شونینگدیک حرمتلی اسد الله ولوالجی مدیر لیگی آستیده اندیشه جریده سی و کابل شهریده بیلگی جریده سی شونینگدیک اولکه ، وطنداران ، پیام جمهوریت جریده لری ، اندخوی مجله سی ملیت های برادر مجله سی ترقه لیب ، حاضر چه لیکده اوشبو جریده لردن نیچه ته سی اوز نشراتیگه دوام ایتتیریب کیلماقده دیر .

شونینگدیک اوشبو مدت اره سیده تورکی خلق لر نینگ تاریخی ، فرهنگی و ادبیاتیگه تېگیشلی کتاب لر ، شعری تۉپلم لر و رساله لر اۉزبېک قلم کش لری تمانیدن اۉزبېکی و دری تیل لریده تورلی شیوه لر ده چاپ بولگن . بوییرده بیز او کتاب لردن آت توته میز:

1358 1369 ییل لر اره سیده امیر علیشیر نوایی فرهنگی انجمنی، بیلیم لر اکادیمی سی ، قوم لر و قبیله لر وزارتی و یازوچی لر اویوشمه سی تمانیدن وشخصی تشبث لر نتیجه سی جمله دن حـــــرمتلی عبد الغفار بیانی اهتمامی بیلن نوایی نینگ خمسه سی خواند میرنینگ مکارم الا خلاق کتابی ، حرمتلی آیخان بیانی اهتمامی بیلن زندگانی سیاسی امیر علیشیر نوایی ، اوزبیک شاعرلری و اولکم بهاری کتاب لری ، حرمتلی کاندیداکادمیسن داکتر محمد یعقوب واحدی جوزجانی اهتمامی بیلن بیلیم لر اکادیمی سی تمانیدن نوایی نینگ محاکمة اللغتین اثری و نوایی نینگ محبوب القلوب کتاب لری چاپ اېتیلدی . شو نینگدیک حرمتلی داکتر شفیقه یارقین و حلیم یارقین تمانیدن اوشبو ییل لر مابینیده و اوندن کیینگی ییل لر ده چاپ بولگن تورکی آت لر سوزلیگی ،سیمای امیر علیشیر نوایی، بابری خط ، ظهیر الدین محمد بابر دیوانی ، نادره و شعرهای او ، مولانا جلال الدین محمد بلخی رباعی لری ، بابر نامه نینگ اۉزبېکی و دری متن لری ، در باره زبان خط و فرهنگ نویسی ، و کالت دغدغه لری ، ینگی رئیس هم کیلدی.خط و الفبای تورکی اوزبیکی، برگ هایی از تاریخ اوزبیکان افغانستان ، بازی های عامیانه اوزبیکان جوزجان ، ایکی جلد لیک اوزبیک لغت نامه سی، بابر گه ارمغان ، بابر منگولیگی ، نی تیلماجی کتاب لری ، الحاج استاد قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی نینگ شعرلر دیوانی ، نصاب الصبیان ، قواعدالقرآن ، با کاروان بیدل کتاب لری، حرمتلی داکتر عبدالحکیم شرعی جوزجانی نینگ ینگی زمان ترانه لری یشه سین پرتیه ، ابوریحان البیرونی و آمو دریا شعر لر توپلمی کتاب لری،استاد محمدامین متین اندخویی نینگ ترکی و دری تیلیده گی کـــــونگول ســۉزی ، باغ لاله پوش ، دودمان سادات ، گلشن قدس ، مرز خورشید ، کاسه چوبین، شمعی بر مزار خاموشان ، آنانیکه در اندخوی زیسته اند،اندخوی و جایگاه تاریخی آن و چهره های برازنده اندخوی ، مروری بر سنگ نبشته ها کتاب لری و استعداد لی یازوچی حرمتلی عبد الله کارگر نینگ اندیشمند پیشتاز ، تیموریان هرات ، ابو ریحان البیرونی، شهنشاه سخنور ، امیر دانشمند ، شرح مجموعه گل ، شهر سلاطین ، شخصیت فرهنگی ظهیر الدین محمد بابر ،مهد تیموریان هرات تحقیقی اثرلری ، استاد اشرف عظیمی نینگ اولوغ ظفر و یاش تۉلقونی شعری توپلم لری و باشقه اونلب و یوزلب اثر لر و علمی وادبی مقاله لر اوشبو اوچ اونیلگ نینگ محصولی دیـر.

جمشید ثبات