«نوار» جان، پنجاه سالگی ات مبارک!

نیم قرن پیش وقتی کمپانی هلندی فیلیپس نوار
کاست را در شکل امروزی آن به بازار فرستاد شاید کمتر کسی تصور می کرد نوار کاست به
زودی بدل به یکی از موثرترین ابزارهای ارتباطاتی موثر در تعاملات فرهنگی- اجتماعی شود
که حتی در برخی از کشورها مانند ایران نقش رسانه آلترناتیو را بر دوش بگیرد.

در ۳۰ اوت ۱۹۶۳، نوار کاست معرفی شد، پیش
از آن البته قالب های دیگری برای ضبط روی نوار مغناطیسی هم وجود داشت ولی همگی بزرگتر،
دست و پاگیرتر و کمتر محبوب بودند.

نوار کاست به زودی توسط کمپانی ژاپنی سونی
در طول کمتر از پنج سال به تولید انبوه رسید و طبعا دستگاه های پخش و ضبط را نیز با
خود به ارمغان آورد، دستگاه هایی که برخلاف صفحه های گرامافون به همگان این اجازه می
داد تا با سهولت بیشتری در هر جایی از آن استفاده کنند و البته یک ویژگی منحصر به فرد
دیگر نیز داشت و آن امکان ضبط بود، به این ترتیب به زودی این دستگاه های کوچک محبوب
خبرنگاران و پژوهشگران نیز شد.

فیلیپس و سایر کمپانی های دیگر به سرعت
دست به کار شدند تا موسیقی را روی نوار کاست به مخاطبان عرضه کنند و به این ترتیب انقلابی
در عرضه موسیقی روز در اواخر دهه شصت شکل گرفت که به زودی به انحصار صفحه های گرامافون
پایان داد.

نخستین نوارهای کاست موسیقی با کیفیت استریو
کمتر از یک سال بعد از معرفی نوار کاست به بازار آمدند و در میلیونها نسخه به فروش
رفتند.

تقریبا تمام کارخانه های تولید خودرو در
اواخر دهه شصت در کنار رادیو، دستگاه پخش نوار کاست را نیز به خودروها افزودند و به
این ترتیب بر رونق نوارهای کاست افزودند.

به مرور کیفیت نوارهای کاست افزایش یافت
و سیستم‌های کلیک دالبی و کلیک های فیدلیتی ‪(hifi)
به
آن افزوده شد که به عامل دیگری برای تحت الشعاع قرار دادن صفحه های گرامافون که حالا
دیگر یک مدل قدیمی محسوب می شدند، بدل شد.

در طول دهه هفتاد میلادی تعداد نسخه های
فروخته شده آلبوم های گروه ها و خوانندگان پاپ مشهور مانند بی جیز، آبا، بانی ام، اولیویا
نیوتن جان، دانا سامر، بلوندی، الویس پریسلی، التون جان، بیلی جول، سوپر ترمپ، نیل
دایموند، ایگلز، راد استوارت و خولیو اگلسیاس بر روی نوارهای کاست با میزان فروش صفحات
آنها رقابت می کرد.

اما این رقابت در ابتدای دهه ۸۰ با ظهور
کلیک واکمن با برتری نوار کاست تقریبا به پایان رسید. کمپانی سونی در سال ۱۹۷۹ واکمن
را معرفی و تولید انبوه آن را از ابتدای سال بعد آغاز کرد که به انقلابی در صنعت سرگرمی
و پیش زمینه «انقلاب ارتباطات» در دهه هشتاد بدل شد.

واکمن، دستگاه پخش موسیقی با کیفیت استریو
کوچک، سبک و قابل حملی بود که امکان گوش کردن به موسیقی را در همه جا فراهم می آورد
و در نتیجه مخاطب را از قید مکان نیز آزاد می ساخت.

فروش فوق العاده واکمن ها در طول دهه هشتاد
سبب شد تا بازار نوار کاست موسیقی با چنان رونقی روبرو شود که تا پیش از آن بی سابقه
بود، بازنمایی محبوبیت واکمن در فیلم های موزیکال جوان پسند هالیوودی از جمله فلش دنس
(آدریان لین، ۱۹۸۳) فوت لوز (هربرت راس، ۱۹۸۴)، باران ارغوانی (آلبرت مگنولی،
۱۹۸۴) و دهها نمونه دیگر که در واقع دوران اوج مجدد ژانر موزیکال جوان پسند بود نیز
به خوبی خود را نشان داد.

اما ستاره اقبال نوارهای کاست تنها کمتر
از ربع قرن از تولد به تدریج با عرضه سی دی ها رو به افول گذاشت، نخستین سی دی ها
(صفحه فشرده شده) نیز توسط فیلپس و سونی در سال ۱۹۸۲ عرضه شدند اما تا ظهور دیسک مندر
اواسط همان دهه هنوز تحت الشعاع نوارهای کاست بودند.

تنها در پایان دهه هشتاد و اوایل دهه نود
میلادی بود که سی دی ها بطور کامل جایگزین نوارهای کاست شدند و فروش نسخه های سی دی
آلبوم های موسیقی روز بر روی سی دی از نوارهای کاست فزونی یافت، هر چند که هنوز برخی
از کمپانی های بزرگ به عرضه صفحه های گرامافون ادامه می دادند اما تا اواسط دهه نود
تقریبا بسیاری از این کمپانی ها ابتدا به عرضه آلبوم های موسیقی روز بر روی گرامافون
و سپس نوار کاست پایان دادند.

با از دست رفتن بازار موسیقی روز، تولید
نوار کاست نیز به شدت کاهش یافت و در سالهای نخستین قرن بیست و یکم فیلیپس، سونی و
شرکت های بزرگ دیگر تولید کننده نوار کاست به تولید آن خاتمه دادند و به این ترتیب
نوار کاست در کمتر از ۴۰ سال عملا به موزه تاریخ ارتباطات پیوست.

اما نوارهای کاست چه ویژگی های انقلابی
داشتند که سبک زندگی بسیاری را حداقل برای ربع قرن دستخوش تغییر ساختند، بطور خلاصه
می توان گفت:

‫- نوارهای کاست قابلیت ضبط و پخش فوری داشتند.

‫- در دسترس بودند، آنها را می شد از همه
جا تهیه کرد.

‫- ارزان بودند و در نتیجه امکان بهره وری
از آنها برای همگان میسر بود.

‫- ابزاری برای مستند سازی و ضبط صدای واقعه
و شاهد به شمار می رفت.

‫- به راحتی قابلیت تکثیر، پخش و مبادله
داشتند.

نوار کاست‌های انقلابی

این ویژگی های منحصر به فرد نوار کاست در
برابر سایر ابزارهای ارتباطاتی دیگر بود که توجه به نوار کاست در ایران را نیز به ویژه
در شرایطی که خفقان سیاسی و فرهنگی بر کشور حکمفرما بود افزایش داد زیرا در مقایسه
با سایر ابزارهای ارتباطاتی که در دهه های چهل و پنجاه خورشیدی قابل دسترسی بود، به
نوارهای کاست تمایزی انقلابی می بخشید.

در آن زمان رادیوهای آلترناتیو که از خارج
از کشور به پخش برنامه های منظم می پرداختند چندان زیاد نبود و به علاوه این رادیوها
مخاطبان محدودی داشتند، تنها رادیو پیک ایران در اواسط دهه پنجاه بود که بطور منظم
به پخش برنامه روزانه علیه رژیم شاه می پرداخت و عمر سایر رادیوهای مخالف رژیم بسیار
کوتاه و تحت الشعاع مناسبات دیپلماتیک رژیم شاه با کشورهایی بود که فرستنده رادیوها
در آن کشورها مستقر بود.

مطبوعات زیر تیغ سانسور علنی و گسترده قرار
داشتند و ساواک نه تنها روزنامه نگاران و نوشته های آنان را زیر نظر داشت بلکه گاهی
برای زهره چشم گرفتن از روزنامه نگاران به پاپوش دوزی برای آنها نیز می پرداخت و برخی
نظیر گلسرخی و دانشیان را به جوخه تیرباران می سپرد.

تولید فیلم های کوتاه و تجربی شانزده میلیمتری
نیز علاوه بر دردسرهای بسیار برای ظهور و چاپ و مونتاژ عملا از چشم ساواک پوشیده نمی
ماند و امکان تولید آثار زیرزمینی از این طریق تقریبا بسیار نامحتمل می نمود.

در این میان، نوار کاست تنها ابزار رسانه
ای برای انتشار ایده ها و نظریات مخالف وضع موجود به شمار می رفت از همین رو بود که
بسیاری از مخالفان به استفاده از نوارهای کاست و پخش مخفیانه آنها پرداختند.

گذشته از برخی از مخالفان و یا محافل روشنفکری
که به پخش محدود سخنرانی ها یا شعرخوانی ها خود روی نوار کاست که معمولا دست به دست
می شد می پرداختند، اعضا و هواداران سازمان چریکهای فدایی خلق بیش از همه به استفاده
از نوارهای کاست روی آوردند.

نخستین نوارهای کاست پیام ها، سخنرانی ها
و سرودخوانی های چریکهای فدایی خلق که با اقبال روزافزون به آنها در میان جوانان و
دانشجویان به سرعت دست به دست و تکثیر می شد در دهه پنجاه منتشر شد.

در این میان سرودهای مربوط به مبارزه چریکی
و سیاهکل و به ویژه نوارهای حمید اشرف که رهبر افسانه ای چریکها به شمار می رفت محبوبیت
بسیاری داشت.

سازمان مجاهدین خلق و سایر نیروهای مخالف
حکومت شاه نیز در طول این دهه با استفاده از نوارهای کاست به ترویج ایده های خود می
پرداختند.

اما در کنار این شبکه مخفی توزیع «نوارهای
انقلابی» یک شبکه علنی نیز وجود داشت که در طول سال انقلابی ۵۷ نقش بسیار برجسته ای
ایفاء کرد، یعنی شبکه توزیع نوارهای مذهبی.

بسیاری از سخنرانی های مذهبی و نوحه ها
در این شبکه که معمولا دارای نوارفروشی های متعددی در نزدیکی بازار و مناطقی با بافت
قدیمی تر در شهرهای بزرگ واقع شده بودند توزیع می شد.

نوارهای آیت الله خمینی تا اواسط پاییز
که او به حومه پاریس رفت نقشی اساسی در ترویج دیدگاه مذهبی اصول گرا در آن شرایط ایفا
کرد. به گونه ای که برخی از مورخان نوار کاست را یکی از عوامل اصلی پیام رسانی در انقلاب
۵۷ خوانده اند. پیش از آن سخنرانی ها شریعتی بصورت مجاز در دسترس محافل مذهبی غیر سنتی
بود.

برای نخستین بار پس از شب های شعر انستیتو
گوته در پاییز سال ۵۶، اکنون به فاصله کمتر از یک سال مردم به نوارهای بسیاری دسترسی
داشتند که بدون توجه به نظارت دولتی و ساواک در دسترس آنها بود؛ از سرودهای انقلابی
که توسط کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تهیه شده بود تا تولیدات زیرزمینی
که شامل سرودهایی با مضمون های مذهبی و یا چپ گرایانه بود.

پس از انقلاب اما با توجه به دوره کوتاهی
که دستگاه های نظارتی و امنیتی رژیم جدید هنوز کاملا کنترل اوضاع را بردست نگرفته بودند
ترانه ها، سرودها و سخنرانی های بسیاری بر روی نوار کاست در دکه های کتابفروشی که در
خیابان مصدق (ولی عصر) و روبروی دانشگاه تهران در پایتخت و در خیابانهای اصلی بسیاری
از شهرهای بزرگ به فروش می رفت و در دسترس مشتاقان قرار گرفت.

در کنار این نوارهای انقلابی البته نوارهای
کاست موسیقی روز غربی نیز در غیاب سرگرمی های دیگر به فروش می رفت که با استقبال بسیار
زیادی نیز مواجه بود.

اما از ابتدای سال ۶۰ و پس از سی خرداد
همان سال بساط دکه های فروش کتاب و نوار از خیابان ها جمع شد و دوران تازه ای از سرکوب
آغاز شد.

این روزها دیگر کمتر اثری از نوارهای کاستی
که در دهه شصت ممکن بود جان کسی را به خاطر نگهداری اش به خطر افکند و سر و کارش را
با دستگاه های امنیتی بیندازد به چشم می خورد.

نوارهایی که یادآور خاطره جمعی چند نسل
بود و اکنون به تاریخ سپرده شده اند، چون یادگاری از روزگار سپری شده مردم سالخورده
اما آن پیام ها هنوز در بطن تاریخ جاری هستند، همانگونه که فروغ گفته: تنها صداست که
می ماند.

نک: امید حبیبی‌نیا، «پنجاه سالگی نوار
کاست؛ روزگار سپری شده مردم سال‌خورده»، بی.بی.سی فارسی، 7 مهر 1392:

http://www.bbc.co.uk/persian/a....