نوایی غزللریگه داملا بیدل یازگن

علیشیر نوایی نینگ شاه اثرلریدن ایککی مشهورغزلیگه یازیلگن ایککی استادانه مخمسنی، نوایی نینگ مخلصلریدن بیری حقوقشناس دوستیمیز رحمتلی میر محمود الیاسی بیزنینگ اختیاریمیزده قویگن ایدی.

مخمسلر موندن کوپ ییللر مقدم تاشکینت شهریده "قاری اکه" دیب تنیلگن وکابلده "داملا بیدل تاشکندی" لقبی بیلن شهرت قازانگن ایککی تیللیک شاعر قاری شرف الدین ”شرف" تامانیدن یازیلگن ایکن.

شاعر 1252 هجری شمسی(1874 م) ییلی تاشکینت شهری نینگ مراد محله سیده میرزاهد عایله سیده توغیلیب، باشلانغیچ تعلیمنی اوشبو شهرده آلگندن کیین بخاراگه باره دی، قرآن کریمنی حفظ ایتیب، عرب تیلی و دینی علملرنی مکمل اوزلشتیره دی و موسیقی مقاملری بیلن آشنا بوله دی. داملا بیدل اوشه دورنینگ ایلغار ضیالیلری جمله دن منور قاری و بهبودی لر بیلن دوستانه مناسبتده بولگن ایکن.

داملا بیدل قتَغان ییللری تاشکینتدن افغانستانگه سفر قیلیب بیر نیچه مدت اندخوی شهریده یشب، بابای ولی مدرسه سیده درس بیره دی و میمنه شهریده هم اقامت قیله دی. اونینگ تربیه سی آستیده بیر قطار استعدادلی شاگردلر کمالگه ییتگن، اولردن بیری سرپللیک شاعر غلام محمد خدیم ایدی. او ابوعلی بوصیری نینگ "قصیدۀ برده" سیگه تتبع قیلیب عرب تیلیده 55 بیتلیک قصیده یازگن.

قاری شرف الدین شرف اوندن سونگ کابلگه کیلیب بیر نیچه ییل اقامتدن کیین 1322 ییل شو ییرده وفات ایته دی و عاشقان و عارفان قبرستانیده دفن ایتیله دی.

داملا بیدل تورکی شعرلریده نوایی مکتبی و فارسی ایجادیده بیدل مکتبی ایزیدن بارگن و یوکسک مرتبه لی بیدلشناس بولگنی اوچون "داملا بدل" لقبی بیلن شهرت تاپگن. مرحوم خا ل محمد خسته "معاصرین سخنور" ناملی کتابیده "او بیدل شعرلرینی توجیه وتفسیر ایتیشده اوز دوریده برچه دن یوقاری تورردی. تورکی شعرده استعدادی عالی و فارسیده مستعد ایردی" دیب یازگن ایدی. عین حالده او مهارتلی خطاط ، موسیقی شناس، متواضع و فقیر مشرب انسان بولگن.

قاری شرف کابلده یشه گن ییللریده اوشه زمان نینگ مشهور ادیب و شخصیتلری استاد محمد انور بسمل، حافظ نورمحمد کهگدای، ملک الشعرا بیتاب، استاد هاشم شایق افندی، شایق جمال، استاد قربت، قاری شرف خوقندی و مشهور خطاط سید محمد الحسینی لر بیلن صحبتداش بولیب، اولر تامانیدن استاد گه کتته حرمت و اعزاز کورسه تیلگن. شونینگدیک داملا بیدل استاد محمد عظیم عظیمی جوزجانی بیلن نهایت صمیمی مناسبتده بولگن.

استاددن قالگن اوزبیکچه و فارسچه شعرلرنی اونینگ فرزندلری سقلب کیلماقده لر. تحصیل دوریده نوایی نینیگ "خزائن المانی" (تورت دیوان مجموعه سی) نینگ نادر قولیازمه نسخه سینی اونینگ ایککینچی اوغلی حسام الدین اکه دن آلیب بیر نیچه آی اوقیب فایده لنگنمن. هر تورت دیوان نینگ ایچیده گی شعرلر ردیفلر اساسیده ترتیبگه سالینگن حالده، چیرایلی خطده یازیلگن بولیب، تیموری شاهلر و شهزاده لر و باشقه تورکستان شاهلری، امیرلری کتابخانه لریده قولدن قولگه اوتیب، هربیری نینگ تمغه لری و امضالری اونینگ حاشیه لریده قوییلگن ایدی.
مشهور خطاط و بیدلشناس سید محمد الحسینی داملا بیدل گه تیگیشلی بولگن میرزا بیدل کلیاتی حاشیه سیده اونی "یکه تاز بیدلشناس" دیب اتب، اوز قلمی بیلن یازیب قالدیرگن ایدی.

موندن کوپ ییللر مقدم افغانستان شناس عالم رحمتلی عارف عثمانوف استاد حقیده اوز فکر و ملاحظه لرینی یازیب، "ملاقات" مجله سیده نشر قیلگن ایدی.

بیز داملا بیدل- قاری شرف الدین "شرف" نوایی نینگ ایککی مشهور غزلیگه یازگن ایککی مخمسنیی حرمتلی اوقوچیلرگه تقدیم ایتماقچیمیز. هر ایککله مخمس هم استادانه اسلوبده، نوایی مکتبیگه خاص بولگن خصوصیتلر و نوایی شعری نینگ روح و مضمونیگه چوقور توشونیش بیلن یازیلگن بولیب، تخمیس نینگ اساسی شرطی یعنی مخمس قیلوچی، شاعرنینگ هر بیر بیتیگه قوشگن اوچته مصرعی، اینیقسه اوچینچی مصرع، شاعر بیتی نینگ بیرینچی مصرعی بیلن هماهنگ بولیب باغلنیشی نهایت مهارت و استادلیک بیلن عملگه آشیریلگن و نوایی غزللریده گی طمطراق و عبارتلر طنطنه سی و موسیقیسی هم اونینگ تخمیسیده یققال کوزگه تشلنه دی.

شونی هم ایسله تیب اوتیش کیرک که نوایی نینگ بیرنچی غزلیدن اوچ بیت و ایککینچی غزلیدن تورت بیت یا شاعر تامانیدن تخمیس قیلینمگن، یا که یوقالگن.

مخمسلر قوییده گیلردن عبارت. بیرینچی مخمس:

زرحلـدین رقم

صبا ناهید صوتین سوی گلزار ارم چیکتی
اویاندی طالع و غفلت سپاهی سیندی، رم چیکتی
قمر دورانی کیچتی، خیرباد صبحدم چیکتی
«سحر خاور شهی چرخ اوزره کیم خیل و حشم چیکتی»
«شعاع خط بیلن کهسار اوزه آلتون علم چیکتی»

قدر مشاطه سی قولغه آلیب خورشید کوزگوسین
جهان رعنالریغه رنگ بیردی فاش ایتیب بوسین
عروس گلنی شبنم دین، یودی رخسار نیکوسین
«قضا فراشی چیکتی صبح نینگ سیمین سوپورگوسین»
«مذهّب پرلرین انداق که طاووس حرم چیکتی»

اساس شرع اوچون پیک امین کیلتوردی تنویرین
شهنشاه رسالت شکر افشان قیلدی تقریرین
حیا کانی، قلم کیپریکنی ایلب چیکتی تحریرین
«کتابه صنع کلکی سورۀ والشمس تفسیرین»
«فلک طاقی حواشی سیده زرحل دین رقم چیکتی»

توتوب ساقی قدح، پیرمغان قاشیغه اولتوردی
نوالر چیکتی بلبل، غنچه لر ناز اویقودین توردی
نیاز اهلی حرم صحنیده "یاهو" حلقه سین قوردی
«مؤذن کعبه طاقی اوزره گلبانگ صمد اوردی»
«برهمن دیر ایوانیده آهنگ صنم چیکتی»

ازلده قطره ای نوش ایتدی وحدت جامیدین وامق
پریشان کاکلیدیک ایله دی عذرانی شیدالیق
نهانی دردِ بلبل، غنچه غه کورگوزدی رسوالیق
«یقا چاک ایتدی گاه صبح اول ماتمغه کیم عاشق»
«بو مهلک شام هجران ایچره یوز خوناب غم چیکتی»

"شرف" حالیغه بیر یول یانبی قیلسنگ نظر نولغای
بقا میخانه سیده رند لر بزمیده یول بولغای
می جام محبت دین، سینوق پیمانه سی تولگی
« "نوایی" شاید اول رهروغه بول مقصد نصیب اولغای»
«که اول دشت فنا قطع ایتکالی ییللر قدم چیکتی»

ایککینچی مخمس:

بلا بزمیده

هر خس و خاشاکدین تاکی اوزومنی کم توتای
خاک اولای دشت فناده دامن ادهم توتای
عشوه و ناز جهان رعنالریدین رم توتای
"ای کونگل کیلگیل بلا بزمیده جام غم توتای"
"اوز قتیق حالیمغه اولمسدن بورون ماتم توتای"

نامۀ اعمالیمی کورسام توکانمس ماجرا
نی قرا یوزلیغ تمنا ایلاسام بستانسرا
شمع ینگلیغ رشتۀ جانیمده آتش داغ ارا
"ییغله بان باشیمغه آهیم دودیدین چرمب قرا"
ماتمیم ایل سونگره توتقونچه اوزوم بو دم توتای"

مطربا جان رشته سین توز قدّ چنگ دالیمه
بلبل آهنگینی بیر، گلدیک زبان لالیمه
سرخوش اولغایمین جنون بزمیده شور حالیمه
"قویغیل ای ناصح، که مغ دیریده اوز احوالیمه"
"مست لایعقل، یاقم ییرتیب سرود غم توتای"

بیدماغ اولدوم قولیمغه کاسه ای توت ساقیا
کیمغه کیم قیلدیم وفا پاداشیمه کوردوم جفا
نی امید ایتغونگ "شرف" دنیا اساسی بی بقا
"چون جهان بیرله جهان اهلیغه یوق ایرمیش وفا"
"ای "نوایی" مین وفا سررشته سین محکم توتای