اوزبیک خان و نقش آن در امپراتوری (آلتین اوردو) و شکلگیری ملتی به نام اوزبیک

اصولآ درین نوشته می باییست اولآ امپراتوری (آلتین اورده) معرفی میگردید و بعد نقش اوزبیک خان درین امپراتوری و تشکل ملت ازبیک مورد بررسی قرار میگرفت.
اما از آنجاییکه عنوان امپراتوری (آلتین اورده) یک بحث به فراموشی سپرده شده و برای اکثریت غیر معرف است بنآ من برای جذابیت بحث, مخالف مسیر اصولی نوشتاری اولآ معرفی ازبیک خان آغاز میکنیم, بعدآ (آلتین اورده) و در آخر شکلگیری ملت ازبیک را مورد مداقه قرار خواهم داد.

درین شکی وجود ندارد که تاریخ تورک ها در عموم و تاریخ ازبیک ها در خصوص مورد تقلب و دستبرد جدی از جانب دولت های روسیه, چین, ایران و حتی افغانستان قرار گرفته و در پروگرام های تدریسی این کشور ها نیز همان موهومات و جعلیات مشمول است. و اذهان عامه این کشور ها را نیز دولت های مستبد با نشخوار کردن همین جعلیات در انحصار خود نگاه داشته است.
درین اوضاع و احوال پرداختن به همچو موضوعات و به اصطلاح (جدا کردن رآی پاک از ناپاک) خیلی هم دشوار بوده و ایجاب میکند تا منابع مستقل, دست کاری نشده و بکر جستجو گردد.
آنچه درین راستا میتواند امید ما را استحکام بخشد همانا تلاش شباروزی کانون های اکادمیک خلق های تازه به استقلال رسیده تورک از سلطه روس ها میباشد که از آن جمله اکادمی علوم تاتارستان, باشقیرتستان و قزاقستان کار های ارزنده ئی را به همین مناسبت انجام میدهند
من خوشحال هستم که در روشنائی بعضی از داشته های تحقیقاتی آنها مطالبی را به خدمت علاقمندان عرضه نمایم:

وجه تسمیه اوزبیک

اوزبیک از دو کلمه جداگانه تورکی ترکیب یافته است: اوز = خود و بیگ= بزرگ قوم, صاحب اختیار و همچون کلمات مشابه المعنی که قیاسآ معنی مرکب آن (خود اختیاردار, خود بزرگ قوم و امثالهم میباشد.
به تصور بنده آنچه که در معنی این کلمه نهفته است ویا به عباره دیگر ضمیر معنی این کلمه مرکب, یکنوع ابراز خوداردیت و خود استقلالیت است و تآکید میکند که تابع غیر بوده نمیتواند ویا تابعیت غیر را نمی پذیرد.
گیورگی ورنادسکی تاریخدان امریکائی روسی الاصل (20 اگست 1887 - 12 جون 1973) در اثر خود بنام " مغول و روس " مینویسد: اسم
Узбек (Özbäg)
به معنی صاحب خود
(maître de sa personne)
یعنی انسان آزاد میباشد
ورنادسکی مینویسد: درین صورت اگر کلمه اوزبیک را اسمی برای یک ملت نظر اندازیم پس معنی آن "ملت انسانهای آزاد" تعریف میگردد.
Savelov P. C.
سویلوف پی اس نویسنده کتاب (اوزبیک های بخارا - سال 1830) تقریبآ نظر مشابه با ورنادسکی دارد و میگوید معنی اوزبیک یعنی ( خود بالای خود آقا و بادار) میباشد

تاریخ نویس اوزبیک ایرماتوف م در اثر خود بنام " تکوین عرقی و تشکیل اجداد خلق ازبیک - تاشکینت اوزبیکستاان 1968" تصور میکند که کلمه اوزبیک" مآخوذ از نام قبیله تورکی "اوزوب" است و بعدآ هم در ارتباط به همین موضوع در پاورقی "اوغوز" ها را تشریح میکند که آنها در تشکیل اتنیکی اقوام تورکمن, تاتار کریمیا, ازبیک های خوارزم, تورک های اناتولی یا عثمانی, تورک های میسحیتین, تورک های گاگاوز و آذربایجانی ها سهیم بودند.
درحالیکه بنده پیچیدگی این گره را باز نتوانستم اما اشتقاق کلمه ازبیک از نام قبیله تورک بنام "اوزوب"در هیچ جای دیگری دیده نشده و به نظر میآید که این تصور خیلی ضعیف و بدون مدرک مقنع است

صورت تحریر "اوزبیک" اگر با الفبای عربی یا الفبای سرلیک یا لاتین وقتی میتواند صحیح تلقی شود که افاده اصل معنی را بکند.
در بین تمام صورت تحریر ها اعم از عربی, سرلیک و لاتین منبع ایکه ایران ارایه میکند و در حلقات رسمی افغانستان نیز مآخذ قرار میدهد (ازبک) کاملآ نادرست, غلط و بی معنی بوده و احساس میشود که درینجا یک تحریف آگاهانه کلام صورت گرفته باشد.
این صورت تحریر هیچگونه معنی و مفهوم را افاده نمیکند اما درست نوشتن این کلمه همانا (اوزبیک) است که عرب ها " أوزبِك " به کسر ب,
اویغورها ئۆزبېكوشکل سرلیک ویا لاتین این کلمه مرکب
Ўзбек, yzbek, Oʻzbek, Özbək, Öz Beg, uzbek و Үзбәк
نوشته شده است.
کلمه "اوزبیک" به صفت اسم شخص از زمانه های دور مروج بوده است
نویسنده سوری و فرمانده لشکر حسام ابن منقض (4 جولای 1095 - 1188 متولد "شیزر" شهر شمالی سوریه) در کتاب خود بنام "تنویر" حوادث دوران سلجوقی ها را دنبال میکند و مولف یادآور میشود که یکی از فرماندهان اردوی همدان که موصل "عراق " را اداره میکرد , "امیر اوزبیک" بود

از قول دولتمدار و وقایع نگار رشیدالدین ( تولد 1247 در همدان وفات 18 جولای 1318 در تبریز) آخرین حکمروای سلسله تورک ها که در تبریز حکومت کرد, "ازبیک مظفر 1210 - 1225" نام داشت
یکی از فرماندهان جلال الدین خوارزمشاه که در سال 1221 اردوی خوارزمشاهی را در افغانستان امروزی سوق داد "جهان پهلوان اوزبیک تایی" نام داشت.
مطابق به نوشته الن جی. فرانک و پیاتر ب گولدن
(Allen J. Frank و Peter B. Golden)
از یونیورسیتی کامبریج, نام "ازبیک" به صفت اسم شخص قبل از اوزبیک خان در دشت قبچاق در صفحه تاریخ ظاهر گردیده است

اوزبیک خان

سلطان محمد ازبیک خان که در بعضی منابع بنام سلطان غیاث الدین محمد ازبیک خان ذکر شده است, پنجمین خان و حکمفرمای امپراتوری اولوس جوچی - آلتین اورده "اردوی طلائی" طی سالهای 1313 — 1341 میباشد که در سال 1283میلادی در تورکستان مرکزی متولد گردیده و در سال 1341 درگذشت .
پدر او تغریل بیگ دهمین پسر مینگو تیمور, اولین خان آلتین اورده از1266-1282 که دوره آن استقلالیت آلتین اورده از امپراتوری مغول شمرده میشود است.
همسر اولی یا خانم کلان ازبیک خان تایدوله خاتون فرزند زن اولی قوتلوق تیمور حکمروای خارزم بوده وهمسر دومی ازبیک خان عبارت از ماریه بایلون دختر اندرونیک پادشاه کانستنتینوپل بود

فرزندان اوزبیک خان عبارت بودند از
تیمور بیگ
تینی بیگ
جانی بیگ
تولون بیگ
ایرین بیگ
توغدی بیگ
خذر بیگ

محمد بن عبد الله بن محمد الطنجي ابن بتوته ( 25 فبروری 1304 - 1377 ) وقایع نگار عرب که شخصآ افتخار ملاقات با اوزبیک خان را در سال 1333 داشته است بعداز ملاقاتش با او چنین مینویسد: (اوزبیک خان یکی از بزرگترین و مقتدر ترین پادشاه های هفتگانه دنیا است).
بسیار از مولفین قرن های چهارده و پانزده عرب و فارس در باره ازبیک خان به صفت یک دولتمدار و یک انسان تآلیفاتی داشته اند

تاریخ نویس عرب المفضل مینویسد: ( .....این مرد جوان با چهره مقبول با کرکتر عالی و بهترین مسلمان, پر انرژی و دلاور)

العینی تاریخنویس و جغرافیه دان عرب قرون 14 - 15 که در آنوقت رییس قضای عالی یا قاضی القضات سلطنت مصر بود که بعدآ به مدرسه عالیه قاهره تدریس کرد, مینویسد: اوزبیک خان یک انسان دلاور و شجاع, بادیانت و با تقوا بود. آدم های با دین را احترام میکرد, علما را دوست داشت و به مشوره آنها گوش میکرد, با آنها مهربان بود و بالای شان اعتماد میکرد. شیخ ها را ملاقات و با آنها نیکی میکرد.
وقایع نگار الم الدین البیرزالی (9 می 1312 - 27 اپریل 1313 ) در باره اوزبیک خان مینویسد:
زمانیکه توخته خان وفات کرد, اوزبیک خان حکمدار امپراتوری آلتین اورده کردید. مردیکه حدودآ سی سال داشته و پیرو دین اسلام بود.

آنچه او را برجسته مینمود, تیز هوشی و زیرکی او مقبولی چهره و قد و اندام مناسب و برجسته او بود.
این نویسنده در جای دیگر نوشته های خود نیز در مورد زیبائی ظاهر او, اخلاق عالی, شجاعت و مسلمانی او تآکید مینماید.

عالم دین اسلام و تاریخ نویس و جغرافیه دان ابو عبدالله .... شمس الدین الضحابی (1274 - 1348) در مورد اوصاف فوقآ متذکره ازبیک خان تآکید نموده اضافه میکند که اوزبیک خان بسیار امیر های خود کامه را و همچنان جادوگر ها را سرکوب و نابود ساخت. احتمال میرود که سرکوب کردن جادوگران ناشی از اعتقادات اسلامی او باشد. زیرا که جادو در اسلام یک عمل ناروا پنداشته شده است.
تاریخ نویس سلسله ایلخانیان (1256 - 1335) شهاب الدین عبدالله ..... که بنام والساف الحضرت معروف است و از دشمنی آن با اوزبیک خان هیچ کسی انکار نمیکند, با تمجید و توصیف در باره اوزبیک خان میگوید: شخص وارسته و متقی اوزبیک خان فرزند توغریل نواسه منگو تیمور دارای ایمان الهی و شکوه وجلال پادشاهی است.

پایان قسمت اول

ادامه دارد

منابع:

1 - شخصیت اوزبیک خان
http://readitall.ru/culture/0030.html
2 - براقچی خاتون
http://www.proza.ru/2010/02/09/83
3- فرماندهان مشهور جهان
http://all-generals.ru/index.php?id=1220
4- اوزبیک, خان آلتین اوردو
http://www.k2x2.info/istorija/...
5 - شورای مفتی تاتارها (ازبیک خان
http://www.muslim.ru/articles/98/1633/
6- اوزبیک ها قصر نشینان تورک ها
http://www.iarex.ru/articles/20548.html
7- ازبیک ها, سوالات و جوابات
http://сувары.рф/ru/content/han-uzbek-voprosy-i-otvety
8 - افسانه ها و واقعیت های آلتین اوردو
http://www.youtube.com/watch?v...
9 - اردوی نگی ها
http://www.youtube.com/watch?v...
10 - ویکپدیا به زبانهای اوزبیکی, آذری, تورکی, عربی,هالندی و روسی