حسن صباح، عیدِ قیامت و روایت معتبر "ماجرای الموت"

مطلب ذیل تلخیص و فشردۀ دیدگاه آرامش دوستدار در مورد ماجرای الموت نمی باشد و بلکه بخشهای از ملاحظات اوست. برای خواندن کامل این مطلب و مطالب شبیه این لطفاً کتاب درخششهای تیره را بخوانید.

چون هدف فراهم نمودن زمینۀ آشنایی با اندیشه های آرامش دوستدار هست، من این مطلب را بدون هیچگونه دخل و تصرف از متن کتاب "درخششهای تیره" برگزیده و تایپ نموده ام. در نسخه ابتدایی این مطلب صفحات دقیق کتاب نیز تایپ شده بود. اما برای جلوگیری از سرقت آن، که حالا با کمک کمپیوتر فقط با فشردن یک دگمه انجام می گیرد، از نشر آن صرف نظر شد و در عوض فقط نام کتاب بعنوان نمایه درج شده است.

نشر چاپی و یا الکترنیکی این مطلب بدون درج لینک کامل این صفحه اجازه نیست و مبادرت به آن سرقت است.

جعفررضائی

ماجرای الموت

نویسنده: آرامش دوستدار

...ظاهر یا شریعت را سرانجام امام در قیامت که زمان تحقق تام باطن یا حقیقت باشد یکسره منسوخ می سازد...

ناصرخسرو نخستین و یکی از دو حجت ایرانی جنبش باطنی بوده. دومین و آخرین حجت ایرانی جنبش باطنی حسن صباح بوده است. بدینسان بینش باطنی که خود از چنین "عقلی" برمی آید، عقل کژرستۀ آدمی مسلمان را کت بسته به قیمومت ابدی پیغمبر و تعلیم مطلق امام تحویل می دهد...در بستگی با بینش و جنبش باطنی در اینجا نخست باید دو نکته را باز کنیم. یکی سرشت فرقه یی و سرّی باطنیت را و دیگری تحول نهایی خطرناک و از بنیاد خردزدای آن که از دورۀ "دعوت جدید" با ظهور حسن صباح روی می دهد...

نکتۀ دوم مربوط به دورۀ "دعوت جدید" در نهضت باطنی ست و ما آن را به این دلیل که رسماً ریشۀ همین عقل ظاهری را نیز می زند تحول خطرناک نامیدیم. این دعوت به حسن صباح نسبت داده می شود و جدید نامیده می شود. چه اوست که عقل و تعلیم را ناقض هم و موجب آشوب می بیند و نتیجه ای را که می بایست و خواهیم دید از آن می گیرد. دقیقیتر بگوییم اوست که این تناقض را در بینش باطنی در‏می یابد و از دو وجه متناقض عقل-یا-تعلیم، تعلیم را به تنهایی راهبر به حقیقت می شناسد:"حسن صباح بکلی درِ تعلیم و تعلم[=آموزش و مباحثه] را دربست و گفت خداشناسی به عقل و نظر نیست. به تعلیم امام است"...

در بستر و دنبالۀ این تحول از پایه خردزای و ناظر بر حکومت مطلق امام از طریق سخنگو یا نمایندۀ همه جا حاضر اوست که در جنبش باطنی به تعلیم و ماجرای عجیب و غریبی برمی خوریم که نوید فرارسیدن قیامت را می دهد و شریعت و فرائض را از امت برمی دارد. چنانکه خواهیم دید این واقعه است که مطابق با تمایل زمانه در نقلی مخدوش و مونتاژشده نظر آخوندزاده را جلب می کند و او در آن چرخشی روشنفکرانه در دین کشف می نماید...

[آخوند زاده] برای اصلاح دین اسلام، یا به اصطلاح خود او "پروتستانیسم اسلامی"، پیشینۀ این رفرم دینی مسیحی را در شاخه ای از تشیع کشف می نماید: در بینش و جنبش باطنی!..ترکیب معیوب پروتستانیسم اسلامی نشان می دهد که آخوندزاده انگیزه و معنای واقعی پروتستانیسم را نمی شناخته، ورنه نمی توانست پروتستانیسم را نامسیحی هم بفهمد...

ماجرای الموت در نگارش و در یافت آخوند زاده

و اینک ماجرای الموت در نگارش آخوندزاده. در اواخر قرن ششم هجری سومین داعی اسماعیلی در الموت ، پس از مرگ حسن صباح شخصی بوده است به نام حسن بن محمد بن بزرگ امید ، معروف به علی ذِکرهِ السلام [ درود بر یادش!] . وی روزی مومنان را در مصلی جمع می کند و خطاب به آنها می گوید :

ای جماعت ، من امام زمانم و به اقتضای عقل شریف مکلف هستم خیر و شر و ضلالت شما را بنمایانم . بدانید و آگاه شوید که عالم قدیم است و زمان نامنتناهی . بهشت و دوزخ یک امر خیالی و موهومی ست . قیامت هر کسی مرگ اوست . و به هر عاقلی لازم است که در باطن به اقتضای بشریت و عقل ، شریف و سلیم النفس و نیکوکار باشد . به این چنین شخص ، مرد راه حق خطاب می شود و در ظاهر هرگونه روش که به جهت معاش و امور دنیویه خود مفید بیند ، همان روش را به خود شعار لازم سازد . الان تکالیف شرعیه را در خصوص حقوق الله ، من کلاً از شما ساقط کردم . پس از این آزاد هستید و از اوامر و نواهی در خصوص حقوق الله ، بالمره فارغبالید [...] علم تحصیل کنید ، نیکوکار شوید و از نعمات دنیویه در حیات پنج روزۀ خود بهره یابید . ثروت و مکنت حاصل کنید ، به خیالات فاسد و عقاید ابلهانه خود را مقید مکنید و سعی و تلاش نمایید که با علوم و صنایع حسنه و صالحه و فضل و هنر در میان ملل عالم برگزیده و مرجع شوید . و هم فرمود :

ای جماعت ، طایفۀ اِناث را در حبس و حجاب نگاهداشتن صرفنظر از آن که ظلم عظیم است در حق این نصف بشریت ، برای طایفۀ ذکور نیز خسارت لاتحصی دارد . از امروز طایفۀ اناث را در حبس و حجاب نگاه مدارید و ایشان را بی تربیت مگذارید و در حق ایشان ظلم و ستم روا مبینید و زیاده بر یک زن مگیرید ، چنانکه من نیز زیاده بر یک زن ندارم . و هرکس از بزرگ و کوچک و از غنی و فقیر زیاده بر یک زن بگیرد ، مستحق بازخواست و سخط من خواهد شد [...]

فردای آن روز که مذهب پروتستانتیسم در ایران اظهار شد ، علی ذکره السلام ، دو ساعت به ظهر مانده دست زن خود ، بانوی بزرگ دره التاج را که از سلسلۀ پادشاهی دیالمه بود گرفته و از حرم خانه بیرون آمد و بانوی بزرگ روگشاده در تماشاگاهای الموت با شوهر حکیم و روشن روان خود سیر کرد و به حرمخانه باز گشت و هر روز [...] اینگونه مسیر را با بانوی بزرگ تکرر می کرد . اعیان و اشراف و جمع سُکان [ ساکنان] الموت در آزادی طایفۀ اناث تقلید او کرده و با زنان روگشاده خود شان به سیر بیرون می شدند و در جمیع این قلمرو این رسم جاری شد . این پیشوا ، شغلش متصل مصروف آسایش و رفاهیت رعایا بود و مجالسش با حکما و علما وفضلا انعقاد می یافت و در ترویج علوم و تربیت نوع بشر بقدر امکان اهتمام می ورزید . بر عالمان مبرهن می کرد که علم و تربیت منتج پاکدامنی از معاصی است و نادانی و دینداری باعث فسق و فجور و مولد حرص و طمع و موروث ظلم و تعدیست ، و بواسطۀ این نوع اخلاق حسنه حق داشت که خود را امام زمان و سرخیل اصفیا بنامد ، چنانکه نامید . آفرین بر تو ، ای علی ذکره ِ السلام که در مدت تاریخ هجری مثل تو در میان ملت اسلام پیدا نگردید که به سیویلیزاسیون این ملت باعث شود و این ملت را از حماقت و جهالت و بدبختی آزاد کند . اگر ملت مطالب ترا فهمیده بود ، حالا طوایف انگلیس و ینگی دنیا ، خوشه چین تو حساب می شدند ، زیرا که تو در عصری مذهب پروتستانتیسم را ایجاد کردی که ایشان هنوز در آتشکده های دیوان اینقیزیسیون بریان می شدند . آنها مدت مدیدی بعد از تو مذهبی را که ایجادش از تو بوده است ، یعنی پروتستانتیسم را فهمیده و روولسیون کرده و مذهب پروتستانط را اختیار نمودند.

ماجرای الموت در روایت معتبرش

حالا می توانیم با واقعۀ الموت در گزارش معتبرش آشنا شویم. آخوندزاده مأخذ روایتی را که از واقعۀ مزبور آورده به دست نمی دهد، لااقل در مکتوبات که در دسترس و مورد استناد من است. چنانکه دیدیم از مفاد و زبان آخوندزاده به خوبی پیداست که آرمانها و آرزوهای فکری و اجتماعی او و زمانه اش در آن به عمد یا به سهو راه یافته اند. از جملۀ این آرمانها و آرزوها هستند برابری حقوق زن ومرد، کشف حجاب، مفهوم آزادی، مفهوم بشریت و دانش آموزی به معنای نوین آن. و مبتکر همۀ اینها در نقل آخوندزاده داعی کذاب اسماعیلی علی ذِکرِهِ السلام بوده که خود و همسر روباز و گشاده رویش روزها در گردشگاه الموت قدم می زده اند تا سرمشق دیگران باشند، و دیگران به آنها تأسی می کرده اند! اصل ماجرای الموت در متن حوادث مربوط به اسماعلیه را نخست عطا ملک جوینی در تاریخ جهانگشای به تفصیل آورده. روایت های دیگر باید از همین مأخذ اقتباس شده باشند، از جمله روایت رشیدالدین فضل الله در جامع التواریخ. سراسر بخش مربوط به اسماعیلیان الموت را رشیدالدین فضل الله از تاریخ جهانگشای گاه با همان عبارات اصلی نقل می کند. در اینجا ما داستان علی ذکره السلام را از جامع التواریخ می آوریم، چون برخلاف زبان تند و بندرت سنگین و پیچیدۀ جوینی، سخن و نگارش رشیدالدین سبک، روان و روشن است. واینک آن داستان.

به روایت تاریخ جهانگشای و جامع التواریخ حسن بن محمد بزرگ امید، یا علی ذکره السلام، سومین داعلی اسماعیلی الموت پس از حسن صباح، به سبب آشنایی با تعالیم شخص اخیر، انس با عرفان و داشتن شَم سیاسی و رهبری از سختگیریهای دینی رایج در الموت می کاهد و متابعان را در ماندن در الموت یا ترک آن آزاد می گذارد. به همین علل نیز میان پیروانش نفوذ و محبوبیت بسیار پیدا می کند. پیروانش از قرار او را امام می پنداشته اند و این آنطور که عطا ملک جوینی و رشیدالدین فضل الله می نویسد یا متأثر از تلقین غیر مستقیم و ماهرانۀ خود او بوده، یا ناشی از سکوت او در این باره. پس از مرگ پدر روزی علی ذکره السلام بر منبر می رود و به مردم چینین القا می کند که از امام برای او پیامی رسیده تا بازگوید، با این مقدمه در پایان خطبه می گوید:

امام زمان شما را درود و ترحم فرستاد. بندگان خاص و گزیدۀ خویش خواند، بار تکلیف شریعت از شما برگرفته و شما را به قیامت رسانیده. آنگاه خطبه ای به لغت عربی ایراد کرد_چنانکه حاضران رقت آوردند_ به این اسم که سخن امام است، و یکی را که بر عربیت آگاه بود بر پایۀ منبر نصب کرده بود تا ترجمۀ آن الفاظ به پارسی با حاضران می گفت و تقریر می کرد. مضمون خطبه بر این منهاج که حسن بن محمد بن بزرگ امید خلیفه و داعی و حجت ماست. باید که شیعۀ ما [پیروان ما] در امور دینی و دنیاوی مطیع و منقاد او باشند و حکم او حکم ما دانند و قول او قول ما شناسند و بدانند که مولای ما ایشان را شفیع شد و شما را به خدا رسانید[...] بعد از منبر فرود آمد[...] و گفت امروز عید قیامت است. از آنگاه ملاحده هفدهم ماه رمضان را عید قیامت خواندندی و در آن روز به راح و راحت [باده نوشی و تناسائی] شعف نمودند و به لهو و تماشا تظاهر کردندی. بر جمله از مهدی [عبید الله مؤسس خلافت فاطمیان] تا اینجا ایشان به طاعت و عبادت و روزه قیام می نمودند و به احکام شرعی قائل بودند، و اسماعیلیۀ نزاری و اینها چون امور دینی و ارکان شرایع فروگذاشتند، ایشان را ملاحده خواندند[...] حسن در اثنای فصل و خطبۀ مذکور چنان اظهار کرد که از قِبَل امام حجت و داعی ست. اعنی مقام و نائب منفرد، و او بنفسه پسر محمد بزرگ امید است. و بعد هذا و در فصول که نوشتی و تقریر مذهب که کردی به تعرض و تصریح چنان وانمودی که اگر چه در ظاهر او را پسر محمد بزرگ امید دانسته اند، در حقیقت امام وقت است.

مطالب مرتبط: